بؤیوك تورك عالیمی، میرزا اولوغ بئیك
تیمورون وفاتیندان سونرا ،اولوغ بیك 15 یاشیندایكن سمرقند حاكمی اولدو.اولوغ بیك اوز اطرافینا اوز دورونون افلاطونی آدلانان«قاضی زاده رومی» ریاضیدان و آسترونوم لاردان علی قوشچی،منصوركاشی،بیرجندی،میرام چلبی و غیاث الدین جمشید كیمین عالیملری جمع ائتمیشدی.سمرقندده بویوك 3قاتلی و اوجالیغی 50متر اولان بیر رصدخانا اینشا ائله دی.اولوغ بیك اوز چئوره سینده اولان بیلگین لرله برابر بو رصدخانادا اولدوزلارئن موقعینی ثبت ائدیردیلر و گؤی لرین علمی ایشلریله ایلیشكیده اولوردولار.
میرزا اولوغ بیك دورونده سمرقند و بوتون ماوراالنهرده طبیعی فن لرله برابر بدیعی ادبیات دا یوكسك درجه ده ترقی ائیله دی.منبع لرده اولوغ بیك ین ادیب لر و بدیعی ادبیات لا مناسبتینه گوره مهم معلوماتلار واردیر.بو قایناقلاردا اونون چوق راق آسترونومی علمینه گوره چالیشماقیندان سوز آچاركن اونون ادبیات ساحه سینده اولان ایلیشگی سیندن بیله سوز سویله نیلیر.اونا منسوب بیر فارسی بیت بئله دیر:
هرچند ملك حسن به زیر نگین توست
شوخی مكن كه چشم بدان به ملك توست
میرزا اولوغ بیك تكجه اوز عصرینین ادیب لری دئییل ،بلكه گئچمیش ادیبلرین ده احوالیندان خبردار ایدی.دولتشاه سمرقندی نین 1486 ایلینده یازدیغی «تذكره الشعرا»اثرینده بو مورده گؤره معلوماتلار واردیر.دولتشاه،آذربایجانین یتیشگین شاعیری افضل الدین خاقانی نین اوستادی اولان فلكی شیروانی حقینده بئله یازیر:«فلكی نین دیوانینی پادشاه مغفور،اولوغ بیك كوره كانی نین حضورونا گتیردیلر.مطالعه قیلدی ،پسند ائتدی و دئدی كی،"عجب تخلصو واردیر،دئملی شیروانلی شاعیر نجوم علمی ایله ایلیشگیده اولوب و فلكی تخلصونو بو سببدن آلمیشدیر».
اولوغ بیك ین مجلسینده دائما علما و فضلا مطالعه ائدیردیلر و اونون سوزلرینی بیلیم قونولاریندا چوخ اونملی توتوردیلار.میرزا اولوغ بیك سارایندا ادبی مجلس لرده سیف الدین اسفراینی و اسیرالدین ین اثرلری اوخونوردو و بیربیرلریله مقایسه ائدیلیردی و بو ایكی شاعیرین مهارتینه گوره نظرلر وئریلیردی.جالب یئر بوراسی دیر كی اولوغ بیك همیشه شاعیرلره گوره باشقا بیر فیكیر و اوزونه مخصوص بیر سوزلر ایفاده ائدیردی.
تیموریلر خاندانیندا «خمسه اوخوماق» بیر عنعنه ساییلیردی.میرزا اولوغ بیك ده بو عنعنه دن اوزاق دئییل دی.بونون حقینده دولتشاه بئله دییر:«امیرزاده بایسونقور امیر خسرو دهلوی نین خمسه سینی شخص نظامی نین خمسه سینه ترجیح ائدیردی و خاقان مغفور اولوغ بیك بهادر بو سؤزی قبول ائتمز ایدی و شخص نظامی یا معتقد بیریدی و بو ایكی پادشاهین آراسیندا بعضا تعصب حاصیل اولوردی و هر بیریسی اؤز شاعیریندن حمایت ائدیردی.بو سببدن اونلار ایكی خمسه نی بیت بیت مقایسه ائدرلردی.
میرزا اولوغ بیك زامانیندا ماورالنهر و خراسان دا بدیعی ادبیات اساسا تورك و فارس دیللرینده ترقی یولونا گیرمیشدیلر.لطفی،عطائی،سكاكی،حرینی قلندر كیمین شاعیرلر توركی دیلینده و میر قاسم انور،خواجه عصمت الله بخاری،ثباتی سمرقندی،خیالی بخاری كیمین شاعیرلرده فارس دیلینده یازمیشلار و اونلارین میراثلاریندان بیر معین قیسمی بیزیم دؤوروموزه قدر یئتیشمیش دیر.
اولوغ بیك اوز دوره سینده اولان شاعیرلرین اثرلرینی یاخشیجاسینا بیلیردی و اونلارین ایشلرینی آلقیشلاییردی.اولوغ بیكه منسوب اولان 6قصیده واردیركی عرب و فارس دیللرینده دیلر.
میرزا اولوغ بیك ین لقبی یا عنوانی بعضی منبع لرده«مغیث الدین» شكلینده گتیریلسه ده چاغداش مورخی اولان معین الدین نطنزی «غیاث الدین اولوغ بیك بهادر» شكلینده یازمیشدیر.عصمت الله بخاری ایسه قصیده لرینده «ظهیرالدین اولوغ بیك » دییب یازمیشدیر.
لطفی آدلی شاعیرین دیوانیندا اولوغ بیك دن هرباره ده سوز آچیلمیشدیر.بونلاردان بیر بیت بئله دیر:
اولوغ بك خان بیلور لطفی كمالین
كی رنگین شعری سلماندین قالیشمس
بو بیت ده لطفی اؤزونو مشهور شاعیر سلمان ساوجی ایله دنگلشدیریر و بیر طرفدن ده اولوغ بیك ین شاعیرلرین كمالینی دوشونن بیر اینسان تعریف ائدیر.
معروف شاعیر سكاكی،تورك دیلینده یازدیغی دیواندا اولوغ بیكه راجع بو بیتی سویله میش:
فلك ایللر كیرك سیر ایتسه-یو،كیلتورسه ایلكیگه
مینیندیك شاعیری توركی-یو،سینیندیك شاهی دانانی
یعنی فلك ایللرجه گرك دونسون تا منیم تك تورك شاعیری و سنین تك بیلگین شاهی یئتیشدیرسین.
میرزا اولوغ بیك دورونده اجتماعی فن لر رواجیندادا بویوك اعتیبارلار وئریلمیش دیر.بو دورده توركی دیلینین ادبی و علمی دیل صفتینده موقعیتی قالخمیشدیر.
ادبیات چیلیغا عاید قیمتلی اثر، 840هجری ده توركی دیلینده یازیلان «فنون البلاغه»(یئتیشگینلیك علملری) كیتابی نین مولفی اولان شیخ احمد بن خدایداد طرازی ،بو كیتابی میرزا اولوغ بیكه تؤحفه ائتمیش دیر. اونون مقدمه سینده بئله یازیلمیشدیر:
اول سلطنت دریاسینین گوهری و منزلت كونونون جوهری،سخاوت بارانی نین ابری و شجاعت بیشه سینین ببری،فراصت سپهرینین ماهی،شاهنشاه عظیم،شهریار عالم،صاحب سیف القلم،فرمانده تورك و عرب و عجم،مغیث الدین واد دور امیراولوغ بیك كوره كان.
اولوغ بیكه منسوب بیر نئچه كیتاب واردیر.بونلاردان ”زیج جدید كوراگانی ”، ”رساله اولوغ بیك ”،“دؤرت اولوس تاریخی“ و باشقا لاریندان آد آپارماق مومكون دور.
اولوغ بیك میرزا تورك تاریخینین اولو پادیشاهی و دونیا اوزونده بیر پارلاق تورك عالیمی 55 یاشیندا بیر عمر علمی و ادبی ایشلردن سونرا اوغلو عبدالطیف ین دسیسه سیله اؤلدورولدو.
اؤزبك توركجه سیندن اؤزتله ییب كؤچورن : اوختای قاسیملی
قایناق: ائلچین
