دیل، دونیا دیللری، آذربایجان دیلی
بو اساسدا دیلیمیزی تانیماق و تانیتدیرماق هر بیر خلقینی و یوردونو سئون، تاریخ و میللی وارلیغینا اینانان و گووه‌نن انسان اوچون ان جدّی و اونودولماز وظیفه ساییلیر. بو درسلیكده آیدینلاشدیریلان دیل مسئله‌لری بو گونه قدر “یوته‌بورودا” تشكیل تاپمیش آذربایجان دیلی كورسلاری‌نین یازییا آلینمیش متنی‌دیر. بیز امید ائدیریك بونلارین منیمسه‌مه‌سی آنا دیلیمیزی علمی صورتده اؤیره‌نیب، اویره‌دنلره فایدالی اولسون.
دیل نه دئمكدیر؟
دیل عمومی ـ اجتماعی یاشاییشدا انسانلارین آراسیندا باشلیجا آنلاشما واسطه‌سیدیر.
سؤز یوخ كی، انسانلار اؤز ایستكلرینی بیلدیرمكده آیری ـ آیری واسطه‌لردن ده، مثلاً بدن عضولریندن ال، قول، باش، قاش، گؤزله‌ده ایستك و مقصدلرینی آیریلارینا چاتدیرا بیلیرلر. یا مثال اولاراق، مورس الفباسی یا سوروجولوك (ترافیك) علامتلری ایله ایستكلرینی آندیرا بیلیرلر.
لاكین انسانلارین آراسیندا دوشونجه، دویغو، ایستك و هر جور آیری ـ آیری مقصدلری آنلاتماقدا دیل اساس عامل ساییلیر.
بونونلا یاناشی، دیل و دوشونجه و ادراك باخیمیندان جمعیتین و خلقین مادی ـ معنوی دونیاسی نین تاریخی ـ مدنی آیناسی و قورونوب ساخلامالیدیر.
انسانلار اؤز آرالاریندا آنلاشمانی ایكی یول ایله، بیری دانیشما و ایكینجی‌سی یازیشما یولو ایله ساخلاییرلار. هر دیلده سسلر دانیشمانی و حرفلر یازیشمانی اؤده‌ییر.
چوخ آیدیندیركی، هر بیر یازی دیلی دانیشیق دیلینین یئترگیسیدیر. بونو نظرده آلدیقدا هر بیر دیل اوچون ان ال‌وئریشلی الفبا، او الفبا اولا بیلركی، دانیشیق دیلینده ایشله‌نن هر سسین معادیلی بیر حرفی اولا بیلسین.
دونیادا دیللرین گئنیشلیگینه و گلیشدیگینه باخمایاراق هر دیلده ایشله‌دیلن سسلرین سایی 25 ایلا 50 آراسیندادیر. انسانین سس اورگانلاری سسلری چیخارتماقدا محدود دور و بونا اساساً ده حرفلرین سایی 50 ـ 25 دن چوخ اولا بیلمیر.
بونونلا یاناشی حرفلرین تاریخی وظیفه‌سی هر بیر خلقین میللی ـ مدنی وارلیغینی و دویغو و دوشونجه دونیاسینی قوروماق و نسیللردن ـ نسیللره چاتدیرماقدیر. اینسانلار دونیایا گؤز آچینجا آنالاریندان بیر … دوغما دیل و داها دوغروسو اؤز سویلاری نین دیلینی اؤرنمه‌یه باشلاییرلار. بو دیل «آنا دیلی» آدلانیر. حیاتا گؤز آچان كؤرپه‌لر بو دیلی ایلك اؤنجه آنالاریندان اؤیره‌نیرلر. آنا صاف سودو و دوغما محبتی ایله بیرلیكده اوره‌گیندن جوشان سؤزلر ایله اؤز دوغما دیلینی كؤرپه‌سینه آشیلاییر.[1]
آذربایجان دیلی بیر اؤتری باخیشدا
آذربایجان خلقی نین بوگون و ائله اوزون قرنلردن بری اورتاقلاشا دانیشیق و یازیشما میللی دیلی اولان «توركو» ، «توركجه» ، «آذری توركجه‌سی» و عمومیتده «آذربایجان دیلی» انسانی جغرافیا باخیمیندان همین آدلاتانینان اؤلكه‌لردن علاوه، ایرانین بیر چوخ بؤلگه‌لرینده توپلوم یا داغینیق تورك سویلولارین ـ توركیه و عراق سرحدلریندن توتموش تا خراسان اؤلكه‌سی‌نین داغباسارلاری و خزرین دالغا دؤیرلریندن توتموش تا فارس و كرمان دوزنگاهلارینا كیمی، بو دیلده قونوشور و اؤز دویغو، دوشونجه و ایستكلرینی بو دیلده سؤیله‌ییرلر.
اتنیك و سوی یاخیمیندان آلتائیك (اورال ـ آلتای) دیللریندن ساییلان بو دیل، ان قدیم عصیرلردن اورتا آسیا دوزلوقلاریندان كؤچوب گلن تورك سویلو ائللرین آنا دیلی كیمی، تاریخ بویونجا جانلی صورتده گلیشیب بو گونكو دورومو اؤزونه آلمیشدیر.
بوگون آذربایجان دیلی تورك دیللری عائله‌سینده غرب دیللری جرگه‌سینده (خزر دنیزی نین غربینده یاییلدیغی اوچون) سیرالانیر و اؤز قورولوش و یاپیمی باخیمیندان توركیه و توركمن دیللرینه داها یاخیندیر.
بو گونكو آذربایجان جمهوریسینده میللی دیل و ائلجه‌ده دؤولت دیلی ساییلیر. بو دیل، گونئی آذربایجاندا ایللر بویو یاساقلاندیغی حالدا، ایندیلیكده گلیشمه‌ده و اؤزونه لایق یئری قازانماقدادیر.
بو گون ایران آذربایجانیندا یارانان میللی ـ دموكراتیك اویانیش شرایطینده ایران تورك سویلولاری اؤز كیملیكلرینی، وارلیقلارینی و تاریخی مدنیتلرینی منیمسه‌مكده دیللرینی هویتلری‌نین ان دگرلی وثیقه‌سی كیمی داها دریندن اؤیرنمك و اؤیرتمكده اولدوقجا شرفلی امك صرف ائتمه‌ده دیرلر.
بو هامیمیزا آیدیندیركی، گئچمیشده ایللر بویو یارانان آشیری شوونیزم و آسیمیلاسیون سیاستی نتیجه‌سینده اؤلكه‌ده خلقلرین هر جور دموكراتیك و میللی ـ فرهنگی حقوقلاری انكار و تحقیر ائدیلدیگی سیرادا، اذربایجان دیلی ده بیر قایداسیز و ضابطه سیز دیل كیمی تانیتدیریلمیشدیر. حالبوكی بو دیل، قایدا ـ قانون و سؤز بیچیمی باخیمیندان بیر قانونا اویغون و جانلی بیر دیل كیمی، هر جور آسیمیلاسیون باسقیسینا سینه گرمیش و اؤز گلیشمه یولونا دوام ائتدیریب و ائتدیرمكده‌دیر.
بیز بو كورسلاریمیزدا دیلیمیزین بیر سیرا قانونا اویقونلوقلارینی و اونون قورولوشوندا اولان ضابطه و اینجه‌لیكلری منیمسه‌ییب، امید ائدیریك یاخین گله‌جكده امكانلار و شرایط یاراندیقجا آذربایجان دیلی اؤلكه‌نین مكتبلرینده درس پروگراملارینا داخل ائدیله‌جك، اونیورسیته‌لرده و دونیانین باشقا علم اوجاقلاریندا اؤزونه لایق یئر آچاجاق و آكادمی یاراداجاق و خلقیمیزین بو بؤیوك تاریخی ـ میللی ایسته‌یی دوغرولاجاقدر.
دیللرین دوغولوشو
دیللرین دوغولوشو بحثینده دیلچیلر ایكی قروپا آیریلمیشلار:
1 ـ مونوژنیستلر: یئر اوزونده بوتون دیللرین بیر تك قایناقدان، یعنی بیر تك دیلدن دوغموش اولدوغونو دوشونورلر.
2 ـ پولیژنیستلر: دیللرین آیری ـ آیری قایناقلاردان دوغوب گلیشدیكلرینی ایره‌لی سورورلر.
هر دیلچی‌نین یئر اوزونده كی بوتون دیللری كامیل بیلمه‌سی دوشونوله‌سی دگیل: نه قدر درین گؤروشلو و گنیش بیلگیلی اولور اولسون، هر دیلچی یئر اوزونده‌كی دیللرین ان آزی ایله اوغراشیر. بو جهتدن هئچ بیر دیلچی اؤزو اوغراشدیغی دیلی ان قدیم، ان یاشلی دیل اولدوغونو ایره‌لی سورمك ایسته‌مز. آمما بو كیمی دیلچیلر دیلین دوغولوشو باره‌ده بیزه ایشیق ساچیرلار. بوندان علاوه، ایستر بیر تك قایناقدان، ایسترسه ده آیری ـ آیری قایناقلاردان دوغولدوقلاری دوشونولن دیللرین دوغوشو انینده ـ بویوندا كلمه‌نین دوغوشو دئمكدیر. چونكی دیلین ان كیچیك آنلاملی واحدی كلیمه‌دیر. بئله‌لیكله، دیل بیلگیلری، ایلك دیل واحدی نین، یعنی ایلك كلیمه‌نین دوغوشوندا اورتایا چئشیتلی نظریه‌لر قویموشلار. بو نظریه‌لرین منیمسه‌مه‌سی و آراشدیرماسی دیلین دوغوشو مسئله‌سینه یئنی دریچه‌لر آچاجاق.
یئر اوزونده دیللر
هر انسان ییغینجاغی‌نین بیر دیلی واردیر. توركجه‌ده بو دیل او توپلومون آدینا: جه، جا، چه، چا اكلریندن بیری‌نین گتیریلمه‌سیله آدلاندیریلیر: توركجه، فارسجا، عربجه، آلمانجا، انگلیسجه …
یئر اوزونده بو گونه قدر 8000 دیل قونوشولماقدادیر. بونلاردان آنجاق بوگون 118 دیلین دؤولت دیلی كیمی ایشلندیگینی گؤرورك. تورك دیلی ان قدیم حكومت دیلی كیمی بو سایین ایچینده یئر آلماقدادیر.
یئر اوزونده دیللر سؤز قورولوشو باخیمیندان دیل عائله‌لری آدلاندیریرلار. بیر چوخ دیلچیلر اؤز اینجه‌لمه و آراشدیرمالاریندا دیللر آراسیندا بیر سیرا بنزه‌ییشلر و یاخینلیقلار گؤرمكده دیرلر.
یئر اوزونده‌كی دیللر سؤز قورولوشلاری باخیمیندان اوچ قروپا آیریلیرلار: بیر هجالی دیللر، اكله‌مه‌لی (التصاقی) دیللر و تركیبی دیللر.
1 ـ بیر هجالی دیللرده بوتون كلیمه‌لر تك ـ تك هجالارین بیر ـ بیرینه یاناشماسیندان یارانیرلار. بونلاردا سؤزلر هئچ جور یاپیشیق آلمازلار. كلیمه‌لرین داشیدیغی وظیفه‌لری جومله‌ده‌كی یئرلردن آنلاشیلیر. بونا گؤره ده جومله دن قیراخداكی بیر كلیمه‌نین اد، صفت، ظرف، فعل اولدوغو آنلاشیلماز. مثال اوچون: چینجه ( Wo bu pa ta ) جومله‌سی تك هجالی كلیمه‌لردن قورولموشدور. بو كلیمه‌لرین آنلاملاری بئله‌دیر: «من دگیل قورخاق سن» بیزیم دیلیمیزجه «من سندن قورخمام» دئمكدیر.
بیر هجالی دیللرین قروپوندا وورغونون و تونلامانین بؤیوك اهمیتی واردیر. مثال اوچون: ( ta ) كلیمه‌سی جومله‌ده كی یئرینه و وورغوسونا گؤره بؤیوك، بؤیوكلوك، چوخ بؤیوك، بؤیولتمك آنلاملارینی تاپا بیلیر.
چین و تبت دیللری بیر هجالی دیللر قروپونا داخلدیر.
2 ـ اكله‌مه‌لی «التصاقی» دیللرده كلیمه‌نین كؤكو (ریشه‌سی) ثابتدیر و هئچ حالدا اونون سس بیچیمی دگیشمیر. اكلر كؤكلره قوشولماسیله هم یئنی سؤزلرین یارانماسیندا و هم ده كؤكلرین جومله‌ده اؤزونه اویغون یئر قازانماسیندا یاردیم گؤستریر. بورادا اكلر آسانلیقلا كؤكلردن آییرد ائدیله بیلیر.
اكله‌مه‌لی (التصاقی) دیللرده اكلر ریشه‌نین اؤنونه یا سونونا گتیریله بیلیر. بو اؤزللیگه گؤره اكلملی دیللر اؤن اكلی و سون اكلی آدی دا آلا بیلیر. اذربایجان دیلی سون اكلی دیللر سیراسیندا دورور.
3 ـ تركیبی یا تحلیلی دیللر: بو قروپ دیللرده ده اكلر كؤكون هم اؤنونه، هم سونونا آرتیریلیر. لاكین بوقروپ دیللرده، خصوصیله فعللرین قورولوشوندا، كؤكون اؤزونون سس قورولوشوندا دا دگیشمه لر اوز وئریر. بعضاً كؤكون سس قورولوشو اساساً دگیشیلر. بیر پارا دیللرده بو دگیشمه اؤزه‌للیگله فعلین كؤكونده اؤزونو گؤستریر.
در افعال بی قاعده كه در گروهی از زبانها رواج دارد، نشانگر تحلیلی بودن آن زبانها محسوب می‌شود. در زبان عربی وجود كلمات قیاسی و سماعی و در زبان فارسی افعالیكه در تعریف آنها تركیب صوتی ریشه بهم می‌خورد این دو زبان را بسوی گروه زبانهای تحلیلی می‌برد.
دانیشیق دیلی ، یازی دیلی
دانیشیق دیلی ائشیتمه یولو ایله، سسلرین قولاق یولو ایله ائشیدیلمه‌سیندن یارانیر. بیز ائوده، كوچه ـ بازاردا ، گؤنده‌لیك یاشاییشدا ایشلتدیگمیز دیلدیر.
قونوشما دیلی، هر خلقین دیل تاریخینده اصلی دیل اولموش و یازی دیلیندن دؤنه ـ دؤنه اؤنجه یارانمیشدیر.
قونوشما دیلینده یاشاییش و یئنی یارانان یئنیلیكلر ایله رابطه‌ده بیر تازالیق گؤرونور. نمونه اوچون، بیر آدامین بو گونكو قونوشماسیله بیر از سونراكی دانیشماسیندا ایشلتدیگی بیچیم آراسیندا آشاغا ـ یوخاری بیر آیریلیق، یئنی بیر یاتیم و تازالیق حس ائدیلیر. یئر اوزونده‌كی دیللرین سؤزلرینی سؤیله‌مكده چوخ آیریلیقلار گؤرونور. بو ایریلیقدان دانیشیق دیلینده لهجه‌لر، شیوه‌لر یارانیر.
دانیشیق دیلی جانلی دیل اولدوغو حالدا، اوندا ایشله‌دیلن سؤزلرین سایی دیلین لغت ذخیره‌سینه نسبت محدود دور و سؤزلر بیر چوخ حاللاردا گونده لیك یاشاییشدا ایشله‌دیلن كلمه‌لر و تعبیرلردیر. بورادا ایشله‌دیلن سؤزلر اولدوقجا ساده و آیدیندیرلار.
دیلین تاریخی گلیشمه‌سی و زنگینلشمه‌سی ایله یاناشی اوندا اولان لهجه‌لردن بیری یازی دیلی دورومو آلیر. یازی دیلی همان لهجه‌نین تاریخی شرایطه دایاناراق ایره‌لیله‌مه‌سیندن مئیدانا چیخیر. یازی دیلی جانلی دانیشیق دیلی ایله باش ـ باشا ایلگیلندیرمه‌دیگی حالدا اولا بیلسین ساختالاشیر و دانیشیق دیلینده اولان ساده‌لیك و آیدینلیغی ایتیریر. یازی دیلی عمومیتله كیتابلاردا، مطبوعاتدا، یازیشمالاردا، رسمی دیالوقلاردا و هابئله توپلوم رابطه اورگانلاری (رادیو ـ تلویزیون كیمی) قوروملاردا ایشله‌دیلیر.
یازی دیلی بیرلیكده هر خلقین معنوی و مدنی ـ تاریخی وارلیغینی ثبت ائدیب، سونراكی نسیللره ساخلاماقدا بؤیوك اهمیته مالكدیر. یازی دیلی، هر خلقین تاریخی حافظه‌سی‌دیر.
توركجه‌نین زنگینلیگی و وئریملیلیگی
تورك دیلی اولدوقجا قدیم و زنگین بیر دیلدیر. اونون زنگین بیر دیل اولدوغونا ایلكین 11 ـ نجی میلادی یوز ایلینده كاشغرلی محمودون یازدیغی «دیوان لغات الترك» آدلی سؤزلوگو گؤسترمكده‌دیر. بو سؤزلوكده‌كی توركجه كلیمه‌لرین و وئریلن اؤرنكلرین بوللوغو، تورك دیلینین گئنیشلیگینی و زنگینلیگینی بیلدیریر. اورادا توركجه‌نین عربجه زنگین بیر دیل اولدوغو گؤستریلیر.
13 ـ نجی میلادی یوز ایلینده فخر الدین مباركشاه “شجره انسابا” یازدیغی باش سؤزده، عربجه‌دن سونرا، توركجه‌نین داها اییی و داها گؤستریشلی بیر دیل اولدوغو دوشونجه سینی ایره‌لی سورور
15 ـ نجی یوز ایلده، امیر علیشیر نوائی «محاكمة اللغتین» آدلی اثرینده توركجه‌نین فارسجادان داها زنگین دیل اولدوغونو كسگین لیكله گوسترمیشدیر… .
توركجه‌نین لغت فوندو بیر طرفده دورسون، اونون گرامر قایدا و قانونلارا اویغونلوقلاری بو دیلی سس قورولوشوندان توتموش تا جمله و كلام قرولوشونا قدر بیر هارمونیك و بیچیملی دیل اولدوغونا اثبات ائدیر. بیر مثال اولاراق تورك دیللرینده فعللرین چوخ وسعتلی اولدوغو حالدا، بو دیللرده قاعده‌سیز فعلدن بیر نشان گؤسترمك چتیندیر.
توركجه‌نین و ائله‌جه‌ده آذربایجان توركجهسینین یوخسول و چاتیشمازلیغینی سؤیله‌ینلر یوخ دگیل. بونلار بو دیلین سؤز خزینه‌سی‌نین زنگینلیك و وئریلملی لیگیندن خبری اولمایانلار و اونون سؤز وئریملیگینه اینانمایانلاردیرلار. حالبوكی، توركجه سؤز داغارجیغی جهتدن زنگین اولدوغو كیمی كلیمه سؤز تؤرتمه‌یه‌ده اولدوقجا ال وئریشلیدیر.
توركلرین تاریخ بویونجا ایشلتدیگی الفبالار:
1 ـ توركلرین چوخ قدیم چاغلاردا ایكی الفباسی اولدوغو معلومدور: گؤی تورك الیفباسی، اویغور الیفباسی.
A ـ گؤی تورك الیفباسی : اورتا آسیانین قوزئیینده یاشامیش اولان گؤی توركلرین الیفباسی 38 حرفدیر. بو حرفلردن دؤردو سسلی، اوچو بیرله‌شیك (مركب)، اوتوز بیری سس سیزدیر.
گؤی تورك یازیسی ساغدان سولا دوغرو یازیلیر، حرفلر بیر ـ بیرلرینه بیتیشدیریلمز. سطیرلر، یوخاریدان آشاغی دوغرو یئنه‌ر. بو یازی‌نین میلاددان آلتی ـ یئددی یوز ایل اؤنجه ایشلندیگی سانیلماقدادیر. گؤی تورك الفباسیله یازیلان متنلرین ان اؤنملیسی مغولستانداكی اورخون اثرلریدر. بو باخیمدان گؤی تورك الفباسینا اورخون الفباسی دا دئییلیر.
اورخون یازیلارینی بیرینجی دفعه اوخویان دانماركیلی بیلگین ویلهلم تومسون اولموشدور.
B ـ اویغور الیفباسی : اورتا آسیانین گونئیینده یاشامیش اولان اویغور توركلری نین الیفباسیدیر. 14 حرفلیدیر. بو یازیدا ساغدان سولا یازیلیر. سطیرلر یوخاریدان آشاغییا یئنیر. اویغور الیفباسیله یازیلمیش ان اؤنملی اثر “قوتادقوبیلیك” دیر.
2 ـ توركلر اولدوقجا قدیم و یایغین بیر قوم دیرلار. ایللر بویو اؤنجه اورتا آسیادا، آفریقا ایچریلرینده، بوز اؤلكه‌لریندن هند دنیزینه قدر اوزانان یئرلرده یئرلشمیشلر؛
حكومتلر قورموشلار، بو یئرلره مدنیت آپارمیشلار. هئچ شبهه اولا بیلمزكی آرالاریندا یاشایان قوملاردان دا بیر چوخ یئنی شئیلر اؤیرنمكده‌دیرلر. بو یاییلیب گئنیشلنمه سیراسیندا تورك بویلاری سانسكریت، مانی، آرامی، نستوری الیفبالاری كیمی الیفبالاری منیمسه‌میش و ایشلتمیشلر.
3 ـ عرب الیفباسینی : توركلر اسلامچیلیغی منیمسه‌دیكدن سونرا الیفبانی ایشلتمه‌یه یاشلامیشلار. عرب الیفباسی توركجه‌نین یاپیسینا اویغون دگیلدیر. چونكی بو الفبادا اولان دؤرد جور (ز ، ذ ، ض ، ظ)، اوچ جور (ث ، س ، ص) ؛ ایكی جور (ت، ط)؛ ایكی جور (ح ، هـ) ؛ و بونا قارشی عرب دیلینده اولان سسلی حرفلرین آزلیغی بو اویغونسوزلوغو قات ـ قات گؤستریر. بو تكراری حرفلر مثلاً بو گونكو فارس الیفباسیندا هامیسی بیر جور تلفظ اولور حالبوكی عرب دیلینده هر حرفین اؤزونه خاص سؤیله‌ییش (تلفظ) طرزی وار و سؤیله‌ییشده اونلارین اراسیندا اولان فرق بلله‌نیر. مثال اوچون ظالمده اولان «ظ» ، ذللتده اولان «ذ» ، ضررده اولان «ض» و مزاردا اولان «ز» عرب دیلینده آیری ـ آیری تلفظ طرزلری وار.
توركجه‌نین یئر اوزنده دیللری آراسیندا یئری:
تورك دیللری منشأ و سؤز قورولوشو باخیمیندان اورال ـ آلتای قروپونا باغلیدیر. بو عنوان، بیرینجی دفعه “نین” بیلگینی كاستر آدیندا بیریسی طرفیندن قبول ائدیلمیشدیر. اورال ـ آلتای دیللری، بو گون بیر دیل عائله‌سی گؤرونوشونده منشأ بیرلیگینده‌ن داها چوخ، قورولوش باخیمیندان بیر ـ بیرلرینه بنزمكده التصاقی (یاپیشیقلی) دیللر قروپونا باغلیدیر. بو قروپا گیرن دیللرده بیر سسلیلر اویوشماسی واردیر.
اورال ـ آلتای دیللری آدیندان دا آنلاشیلدیغی كیمی، اورال قولو ایله التای قولو دئیه، ایكییه آیریلماقدادیر.
1 ـ اورال قولونا، فین ـ اویغور قولو (فینجه مجارجا، استونجا، اویغورجا) و ساموئیت قولونا (آیری ـ آیری دیللر ایله ساموئیت قولو) گیرمكده‌‌دیر.
2 ـ آلتای قولونا، توركجه، منچورجا و موغولی دیللری یئرله‌شیر. كوكلری و قورولوشلاری باخیمیندان بؤلوملره آیریلان دیللری اینجه‌له‌دیكدن سونرا آذربایجان توركجه‌سینی بئله تانییا بیلیرك: توركجه و ائله‌جه‌ده آذربایجان توركجه‌سی، اورال ـ آلتای دیللری قروپوندان، التای قولونا باغلی اكلملی دیللردن سون اكلی دیلده دییشمه‌لر.
هر دیل، اؤز طبیعی قانونلارینا گؤره، دورمادان دَییشیر و یئنی‌له‌شیر. بو دَییشمه و یئنی لشمه او دیلی ایشله‌دنلرین آراسیندا آنلاشما وسیله‌سی اؤلچوده بیر دَییشیكلیك‌دیر. بئله‌كی، بیر خالق ایچینده هرگون آداملار دونیادان كؤچدوكلری حالدا، او خالق آرادان گئتمیرسه، كؤرپه اوشاقلارین دونیایا گؤز آچماقلا باشقا بیر خالقا چئوریلمیر. هر دیلده كی دَییشمه و یئنی لشمه، او دیلی نه اؤلدورور، نه ده باشقا بیر دیله چئویریر. بیر توپلومدا اؤلن اداملار دیریلمز، لاكین دیلده اؤلموش كلیمه‌لر دیریلیب ، یاشایان كلیمه‌لره قوشولا بیلر.
دیلده‌كی هر یئنی لشمه‌ده اؤنجه‌دن اولان اؤرنكلرین بؤیوك رولو واردیر. دیل بو اورنكلردن اؤزونه اولگو تیكیر. بوگون گونئی آذربایجاندا آذری توركجهسینین نسبی حالدا یاساق بویوندوروغوندان قورتارماسیله یوزلرجه سؤز یازیلی ادبیاتین، دانیشیق دیلیندن (لهجه‌لردن) قونشو و قوهوم خالقلرین سؤز داغارجیغیندان آذربایجان دیلینه آخیشماقدادیر.
دیل و آلینما (دخیل) سؤزلر
بو گونكو دونیادا هئچ بیر دیل اؤزلوگونده «خالص و تمیز» دیل آدلانا بیلمز. میللتلر و خلقلرین بیری ـ بیری ایله درین مادی ـ معنوی ایللیگری و اونلارین دونیادا بوتون ساحه‌لرده یارانان تازا شئیلری آدلاندیرماقدا هر دیلین یئنی سؤزلره و كلیمه‌لره احتیاج دویماسی، او دیلی آیری ـ آیری دیللردن لغتلر و سؤزلر آلماغا وادار ائدیر. مثلاً سیز اوتومبیلده اولان آلت‌لری نظرده توتون: تورموز، كیلاچ، پدال، رول، داشپورت، موتور، سیلندر، رادیات، اگزوز، دلكو، واشر، لاستیك و اونلارلا بو كیمی سؤزلر اوتوموبیل كلیمه‌سی ایله بیزیم دیلیمیزه گئچیب، هله الكترونیك آلتلر بیر طرفده دورسون، طب و درمان دونیاسیندا خسته‌لیكلرین و درمانلارین آدلارینی بیر چوخ باشقا دیللر كیمی قبول ائتمه‌لی اولموشوق.
فرانسه دیلی دونیانین مدنی ـ علمی دیللریندن بیری اولدوغو حالدا، لاتین دیلیندن فرانسا دیلینه داخل اولان سؤزلرین سایی 25000 آشیر و اونلارا باشلی ـ باشینا بیر لغت كیتابی ترتیب ائدیلیب. عرب دیلینده مستعرب (عربی لشمیش) سؤزلرین سایی مینلردن چوخدور. فارس دیلینده آلینما سؤزلر و كلیمه‌لر هله سایا آلینمامیشدیر.
مسئله‌یه بیر آیری بوجاقدان، میللتلرین قونشولوغو یا بیر خلقین تاریخی یاشاییشیندا آیری بیر خلقین اینانجیلارینا قاپیلماسی، ایستر ـ ایسته‌مز او اینانجا عاید سؤزلرین سایی همان اینانجا اینانان خلقین دیلینده چوخالیر. بونا جانلی مثال اورتا شرق خلقلری و او جمله‌دن آذربایجان خلقی، اسلامی قبول ائتدیكدن سونرا، یوزلرله سؤز عر دیلیندن آذری توركجه‌سینه كئچیب، و او دیلده یاییلیبدیر. مثلاً حج، كافر، جاهاد، منافیق، خبیث، قبله، محراب، مناره، مبارك، بركت، حلال، حرام، عذاب، سجده و دوعا كیمی.
بو كیمی سؤزلرین بیر دیلدن او بیری دیله داخل اولماسی، اؤز ـ اؤزلوگونده دیلی ساختالاشدیرمیر، بو شرط ایلن كی، بو اخین دیلین طبیعی قانونا اویارلیقلارینی پوزماسین. مثال اوچون بو تازا گلن سؤزلر آذربایجان دیلی نین التصاقی بیر دیل اولدوغونو هده‌لمه‌سین. بوندان غیری اولورسا، یعنی باشقا دیلدن گلن یاد سؤزلر دیلده كولونو حققی تاپیر و دیلین وارلیغینی خطره سالیر.
توركلرین تاریخ بویونجا ایشلتدیكلری الیفبالار:
توركلرین قدیم چاغلاردا ایكی جور الیفباسی اولدوغونو بیلیریك:
1 ـ گؤی تورك الیفباسی، 2 ـ اویغور الیفباسی.
1 ـ گؤی تورك الیفباسی : اورتا آسیانین قوزئیینده یاشامیش اولان گؤی توركلرین الیفباسی 38 حرفلیدیر. بونلاردان دؤردو سسلی، اوچو بیرله‌شیك (مركب)، 31 سس سیزدیر.
گؤی تورك یازیسی ساغدان سولا دوغرو یازیلیر. حرفلر بیری ـ بیرینه بیتیشدیریلمز. سطیرلر، یوخاریدان آشاغی دوغرو یئنه‌ر. بو الیفبانین میلاددان آلتی ـ یئددی یوز ایل اؤنجه ایشلندیگی سانیلماقدادیر. گؤی تورك الفباسیندا یازیلان متنلرین ان اؤنملیسی موغولوستانداكی اورخون اثرلریدیر. بو سببدن گؤی تورك الیفباسینا اورخون الیفباسی دا دئییلیر.
اورخون یازیلارینی ایلك دفعه اوخویان دانماركیلی بیلگین ویلهلم تامسون اولموشدور.
2 ـ اویغور الیفباسی : اورتا آسیانین گونئیینده یاشامیش اولان اویغور توركلری نین الیفباسیدیر. 14 حرفلیدیر. بو الیفبادا ساغدان سولا دوغرو یازیلیر. سطیرلر یوخاریدان آشاغایا یئنه‌ر. اویغور الیفباسیله یازیلمیش ان اؤنملی اثر “قوتادقوبیلیك” دیر.
توركلر اولدوقجا اسكی و یایغین بیر قومدورلار. ایللر بویو اؤنجه آسیادا، آفریقا ایچریلرینده، بوزلاق اؤلكه‌لریندن هند دنیزینه قدر اوزانان یئرلرده یئرلشمیشلر؛
حكومتلر قورموشلار، بو یئرلره مدنیت آپارمیشلار. هئچ شبهه یوخ كی آرالاریندا یاشایان قووملاردان دا بیر چوخ یئنی شئیلر اؤیرنمكده اولموشلار. بو یاییلیب گئنیشلنمه بیر سیرا تورك بویلاری سانسكریت، مانی، آرامی، نستوری الیفبالاری كیمی الیفبالاری منیمسه‌میش و ایشلتمیشلر.
توركلر اسلامچیلیغی منیمسه‌دیكدن سونرا عرب الیفباسینی ایشلتمگه باشلامیشلار.
عرب الیفباسینی : عرب الیفباسی توركلرین دیلینده اولان سسلره اویغون دگیلدیر. بو دیلده سسلی حرفلرین سایی آزدیر. سس‌سیزلرین بعضیلری اوچون ایكی، اوچ، حتی دؤرد علامت (حرف) ایشله‌دیلیر. مثال اولاراق ظالیمده اولان (ظ)، ذلّتده اولان (ذ)، حاضیردا اولان (ض) و مجازدا اولان (ز)؛ بو سسلری بیر ـ بیرینه بنزه‌ر حرفلر، عرب دیلینده اؤزلرینه خاص سؤیله‌ییش (تلفّظ) طرزی وار و سؤیله‌نیشده اونلارین آراسیندا اولان فرق بلله‌نیر. حالبوكی عرب دیلیندن بو دیللره، مثلاً فارسی دیلینه گئچمیش بو حرفلرین هامیسی بیر جور تلفّظ اولور و بیز فارسینی دوزگون یازیب ـ اوخوماق اوچون عرب دیلینده اولان «اشتقاق» دئییلن گرامر حصه‌سینی بیلمه‌لیییك. البته عرب الیفباسی‌نین تورك دیللرینی یازماقدا چاتیشمازلیغی تكجه بو تكرار مسئله‌سی اولماییب، باشقا جدی چاتیشمازلیقلاری دا واردیر. بیرداها اؤلگو تورك دیللری عمومیتله التصاقی دیللردیرلر. و بو دیلده كؤكدن (ریشه‌دن) سونرا گله‌ن بوتون اكلر كؤكه یاپیشیق شكیلده یازیلمالیدیرلار. حالبوكی بو الیفبادا اولان یاپیشیلان و یاپیشمایان حرفلر بو اصله قارشی دورور.
اون دوققوزنجو عصرین سونلاریندان باشلایاراق تورك دونیاسیندا ساوادلانماق و درس اوخوماق مسئله‌سی بیر عمومی میللی ـ مدنی تكلیفه چئوریلینجه تورك دیللی خلقلرین آیدینلاری طرفیندن بو چاتیشماز الیفبانی دگیشمك و اونون یئرینه دیلین سس و سؤز قورولوشونا اویغون بیر الیفبا سئچمك تشبثی اورتایا قویولدو و اوزون اوزادی مباحثه‌لر گئدندن سونرا اوگون شورالار اتفاقی تركیبینده اولان آذربایجان عرب الیفباسینی لاتین گرافیكه چئویردی و اونون آردینجا بیر ایل سونرا توركیه حكومتی ده بو ایشه قاتیلدی. الیفبانین دگیشیلمه‌سی و دیلده ایشله‌نن سسلرین هر بیرینی بیر معین حرفله گؤسترمك دیلین اؤیره‌نیلمه‌سینی آسانلاشدیردی و ایكی ـ اوچ ایلین عرضینده ساوادلیلارین سایی بیره ایكی گئتدی و كیتابلارین، درگیلرین و غزتلرین سایی گوندن ـ گونه چوخالدی و جماعت اونلاری راحت ـ فراغت، عرب «اشتقاقینا» احتیاج دویمادان یازیب اوخوماغا باشلادیلار.
البته لاتین الیفباسی اون ایل سورندن سونرا سووت حاكمیتی بوتون جمهوریتلره گیرن (روس) الیفباسی ایله دگیشدیریلمه‌سی قرارینا گلدی لاكین آذربایجان جمهوریتی باغیمسیز اولاندان سونرا الیفبا یئنیدن لاتین گرافیكاسینا چئوریلدی.
آذربایجان توركجهسینین عمومی اؤزه‌للیكلری
بیر دیلین اؤزه‌للیكلری او دیلین بیر كؤكدن اولان و بیر دیل عائله‌سینه باغلی دیللر آراسیندا اورتاقلاشا اولان اؤزه‌للیكلردن عبارتدیر.
بو اؤزه‌للیكلر دیلده چیلغا سسلردن باشلامیش تا دیلین ان مكمل و مركب واحدلری ساییلان جومله و كلاما قدر آشاغا ـ یوخاری اؤزونو گؤستره‌بیلیر. بو اؤزه‌للیكلری آراییب ـ داراماق هم بیز كؤكه باغلی قوهوم دیللر عائله‌سی آراسیندا و هم‌ده بوندان داها اؤنملی بو دیل عائله‌سی دیللرینی باشقا عائله‌لره باغلی دیللرله قارشیلاشدیرماق تطبیقی گرامرین اساس آراجلاریندان ساییلیر. بیز آذربایجان توركجه‌سینده اولان اؤزه‌للیكلرله، قیسادا اولسا، اشاره ائتمگی لازم بیلیریك.
1 ـ آذربایجان دیلی اوندا ایشله‌دیلن سسلرین باخیمیندان بیر اویوشوملو(هارمونیك) دیلدیر
هر دیلده ایشله‌دیلن سسلر، هجالار و كلیمه‌لرین تشكیلینده بسیط تمل عونصورلر اولدوقلاری حالدا، هر كلمه‌سی و اؤز ایسته‌دیكلری كیمی یوخ، بلكه بیر سیرا یاناشما و اوزلاشما قایدالارینا باغلیدیرلار. باشقا سؤزله دئییله‌سه هر سس هجا یا كلیمه‌ده اؤز ایسته‌دیگی و خوشلادیغی یئری توتا بیلیر. بو مسئله باشقا تورك سویلو دیللرده آشاغی ـ یوخاری اولدوغو كیمی، آذربایجان توركجه‌سینده بیر قانونا اویغونلوق كیمی گؤزله‌تیلیر. بو دیلده سسلرین سؤیله‌نیشینده اولان تونار دیلی هارمونیك دیل درجه‌سینه چاتدیریر. بو دیلده ایشله‌دیلن دوققوز صائت سسین سؤیله‌نیشده «قالین ـ اینجه، یاستی ـ یووارلاق، دوداقلانان ـ دوداقلانمایان» قوروپلارا آیریلماسی و بونونلا یاناشی، 23 صامت سسین «كار ـ جینگیلتیلی و داها سؤیله‌نیشلرینه اویغون» قوروپلارا گیرمه‌سی و كلمه‌نین كؤكو هر حانسی صائت اوسته قورولموش اولسا، اونا آرتیریلان اكلرین (پیوندلرین) ریشه‌نین سس قورولوشوایله اویغون سسلنمه‌سی بو قانونا اویغون هارمونی‌نین شفاف وئرگیسیدیر. بو سس هارمونیسی دیلده آهنگ قانونو شكلینده دیلین بوتون سؤز قورولوشونو اؤز چتری آلتینا آلیر.
2ـ آذربایجان دیلی قیسا صائتلی دیلیدیر.
دیللرده صائت سسلرین اوزون (سوركلی) یا قیسا اولماسی او صائتین سؤیله‌نیشینده اولان فاصله‌نین آز یا چوخ اولماسی ایله اؤلچولور. باشقا سؤزله اگر صائت بیر چیرپیدا سؤیله‌نیرسه: قیسا و اگر سؤیله‌نیشده بو فاصله سوركلی اولورسا اوزون ساییلیر. صائت سسلرین قالین یا اینجه اولدوقلارینا باخمیاراق اونلارین سؤیله‌نیشی بعضی دیللره قیسا، بعضی دیللرده اوزون و بعضیلرینده ده هم قیسا و هم اوزون اولور. آذربایجان دیلی عمومی جهتدن قیسا صائتلی دیلدیر و باخمایاراق بوناكی بیر پارا اصیل كلیمه‌لرده سس حادثه‌لری نتیجه‌سینده و بعضی دخیل (كناردان گلمه) سؤزلرده صائتلرین اوزون سؤیله‌نیشی گؤزه چارپیرسا بو بو دیل قیسا صائتلی دیل تانینیر و قیراخدان گلن لغتلرین دیله سویروشونجه اونلارین اوزون صائتلری قیسالیرلار. آدم ـ آدام، بهار… باهار… صائتلرین سؤیله‌نیشینده اولان بو اؤزه‌للیك، اوزون و قیسا صائتلی دیللر سیراسیندا اولان عرب و فارس دیللرینده ایشله‌دیلن هجالارین سؤیله‌نیشیندن فرقله‌نیر. آذری توركجه‌سینده هجالار ایستر تكجه بیر صائت و یا بیر صامتدن یارانیرسا، اونلارین سس اؤلچوسو عینی‌دیر. حالبوكی، عرب و فارس دیللرینده اوزون صائتلرین اولماسی، بو دیللرده اولان هجالاری اوزون و قیسا هجالار شكلینده ایشله‌دیلمه‌سینه سبب اولور.
هجالارین سؤیله‌نیشده اولان بو سئچگینلیك بو دیللرده شعرین وزن و ریتمینده‌كی آیری ـ آیری اسلوبو اورتایا چیخاریر. آذربایجان دیلینده شعرین وزنی قیسا هجالار اساسیندا، لاكین عرب و فارس دیللرینده اوزون و قیسا هجالارین بیرلشمه‌سیله اوز وئریر بونا گؤره‌ده شعرین طبیعی اؤلچوسو آذربایجان توركجه‌سینده هجا وزنی، لاكین عرب و فارس دیللرینده عروض وزنیله اویغونلاشیر.
3ـ آذربایجان توركجه‌سی بیرالتصاقی (پاپیشیقلی) دیلیدیر.
سؤزلرین قورولوشو باخیمیندان التصاقی (پاپیشیلیقی) دیللرده كؤكلر (ریشه‌لر) و اونلارا آرتیریلان اكلردن تشكیل اولور. ریشه‌لرین قورولوشو یادا گلمر زامانلاردان دیلده یارانان بیر یا نئچه هجالی سؤز قورولوشلاری‌دیر. ریشه‌لرین سؤز قورولوشو دگیشمز و ثابتدیر. اونلار دیلده یئری گلنده اولدوقلاری ساده و مجرد صورتده، لاكین بیر چوخ حاللاردا آرتیرمالارین (اكلرین) اونلارین سونونا گتیرمگله ایشله‌دیلیر. اكلر دیلده ایكی گؤره‌وی یئرینه یئتیریرلر. اونلاردان بیر قوروپو كؤكون سونونا قوشولماقلا یئنی آنلاملار یارادیر و بئله‌لیگله‌ده دیلین سؤز احتیاطینی آرتیریر. او بیریسی قروپ سؤزلره قوشولماقلا اونلارین دیلده ایشلنمه‌سینه شرایط یارادیر. یئنی آنلام دوغرولدان اكلره «سؤز دوزلدیجی اكلر» دیلده ایشله‌دیلن سؤزلره قوشولماقلا اونلارین كلامدا ایشلنمه‌سینه شرایط یارادان اكلره «سؤز دگیشدیریجی اكلر» دئییلر.
4ـ اكلرین آردینجیلیغی
اكلر هیچ بیر حالدا كلامدا گلیشی گؤزل و ایسته‌دیكلری یئرلرده یوخ، بلكه ایسته‌نیلن و لازم اولدوقلاری یئرده سیرا ایله كؤكلره قوشولورلار. بئله‌لیكله، سؤز دوزه‌لدیگی اكلر كؤكون آنلامینی دگكیشدیرمه وظیفه‌سی داشدیغی اوچون بیرینجی یئرده و اونا داها یاخین و سؤز دوزلدیگی اكلر كلامین باشقا اجزالاری آراسیندا باغلانتی یاراتدیغینا گؤره ایكینجی یئرده یئر توتورلار. ماراقلی بوراسیدیركی، بو قانونا اویغونلوق اكلرین ایستر سؤز دوزه‌لدیجی یا سؤز دگیشدیریجی اولسون، اؤزلری‌نین آراسیندا دا اؤزونوگؤستریر.
5 ـ جنس بؤلگوسونون اولماسی
آذربایجان دیلینده بیر تورك سویلو دیل اولاراق آدین جنسینی (مذكر یا مؤنث، حتی بعضاً خنثی) اولدوغونو تانیتدیرما ایشارتی یوخدور. بیر چوخ دیللرده آدلار اركك و دیشی و حتی خنثی دئیه بؤلگوله‌نیرلر. بو كیمی دیللرده عمومیتله صفتلر، ضمیرلر، قیدلر و فعللرده بو یا او بؤلگو آدلاریله گلینجه، اونلارین تانیتما اشاره‌تی و سؤزون اوز قورولوشوندا دگیشكلر باش وئریر. تورك سویلو دیللرده آدلارین جنسی بؤلگوسو یوخدور و اونلارین بو اؤزه‌للیگی آدین آنلامیندان آنلاشیلیر.
6 ـ فعللرین چوخ چئشیتلیگی و چكیملیلیگی
آذربایجان دیلی، بیر تورك سویلو دیل كیمی اوندا ایشله‌دیلن فعلرین گئنیشلیگی، چئشیتلیلیگی و چكیملیلیگی باخیمدان ان زنگین و گوجلو دیللردن بیریدیر. بو دیلین فعللر ساحه‌سینده اولان یؤنلمه باجاریغی جور به جور حركتلری و اولایلاری گؤسترمكده بو دیللری فعل دیلی آدلاندیرماغا امكان یاراتمیشدیر. ان ماراقلی بوراسیدیركی بو دیلده فعللرین گئنیشلیگی و چئشیتلیلیگی (ایگیرمی دؤردمینه یاخین) منتظم بیر قانونا اویغونلوقدان فایدالانیرلار. بئله‌كی، بو دیلده قایداسیز (غیر منتظم) فعل یوخ كیمی‌دیر.
7 ـ آذربایجان دیلینده باشقا تورك سویلو دیللر كیمی تكجه فونئتیك (سسلر بیلیمی بؤلومونده) و (مورفولوژی سؤزلر بیلیمی بؤلومونده) ها بئله تركیبلر و جمله (سینتاكس ـ نحو) بؤلومونده ده دیلده اؤزونه خاص قانونا اویقونلوق اؤزونو گؤسترمكده دیر. بیر عمومی اصل اولاراق توركجه ده یاردیمچی عنصر اصلی عنصردن اؤنجه گلیر. بونو بوتون تركیبی سؤزلرده، ایستر آزاد تركیبی سؤزلر یا ثابت تركیبی سؤزلر اولور اولسون آیدین گؤرمك اولور. جمله‌لرده ده سؤز سیراسی جمله‌نین اصلی عنصری اولان فعل ایله سونوجلانیر.
[1] دیل: توپلومون (جمعیتین) انسانی ـ اجتماعی و معنوی احتیاجلارینی اوده‌مه و یكونلاشدیرما واسطه‌سیدیر، بونا گوره‌ده دیلسیز بیر توپلوم دوشونوله‌سی بیر دوشونجه دگیل.
بیر توپلومدا دانیشانلا دینله‌ین اراسیندا ان قدیم دؤورلردن آردیجیل بیر آنلاشمایا شاهد اولوروق. دانیشان دانیشدیقلارینا ایناناراق سؤیلر. دینله‌ین ده دینله‌دیكلرینی آنلادیغینی سؤیلر. بو باخیمدان دیل خلقین گوروشلرینی بیر ـ بیرینه باغلایان قیریلماز گوجلو بیر باغلانتی‌دیر. سؤز یوخ كی هر دیل تاریخی جهتدن بیر كؤكه باغلانیر، یو كؤكدن یارارلانیر، اورادان سو ایچیز، خلقین میللی وارلیغینی و مدنی ـ معنوی بیرلیگینی یارادیر و یاشادیر.
