فولکلور و فولکلور توپلاماق اوزه‌رینده
سؤزو گئدن بو تئرمینی «ائل بیلیمی، عوموم خالق بیلیمی، عامیانه بیلگی‌لر، عوموم خالق موعاریفی» و یا باشقا جور یوزساق دا، بونو یاخشی بیلیرک کی، خالقین دوشونجه، تخیّول و یارادیجیلیق قووّه‌سی‌نین گؤرونوشو، ایچَریسی‌نین سسی، کئچمیشی و ایندیسینی اولدوغو کیمی گؤستَرن آری-دورو آیناسی، مدنییت اوزره چالیشان‌لاری‌نین یاراتدیق‌لاری و یاراداجاق‌لاری اثرلرین داد-دوزو، اونون فولکلورودور.
آچیق سؤز بو کی، بیر خالقین حیات بویو ایناندیغی، تاپیندیغی (پرستش ائتدیگی) سئوگی و محبت بسله‌دیگی، چکیندیگی، آرزولادیغی شئی‌لر و مؤوقئعییت‌لری، اونون یارادیجیلیغی، باجاریغی، عئلمی-تئکنیکی تجروبه‌لری، الده ائتدیگی ناییلییت‌لر، طبیعی و غئیر طبیعی قووّه‌لره ظفر چالدیغی، باشقا خالق لارا بوراخدیغی ائتگی‌لر، دانیشدیغی دیل و دیلین لهجه‌لری، یاراتدیغی و یئتیشدیردیگی عادت-عنعنه‌لر، باشقا خالق‌لارلا داورانیشی، اونون گئییم‌لری، معیشت‌ده فایدالادیغی اشیاءلار، قایناق‌لار، یاشادیغی یئرلر، ائولر، اوبالار، کنلر، شهَرلر و بو کیمی شئی‌لری یالنیز اونون فولکلوروندان اؤیرنمک مومکون‌دور؛ بونا گؤره‌کی، فولکلورون چئشیتلی قول‌لاری خالقین یارادیجی و ایستئعدادلی آدام‌لاری‌نین واسیطه‌سی ایله لاریم اولان شراییط‌ده یاراناراق، خالقا وئریلیر. خالق ایسه چئشیتلی دؤنم‌لرده اونو سیناییر، ایشله‌دیر ایمتحان و تجروبه سوزگجیندن کئچیریر، ساخلامالی اولانی ساخلاییب ائل مالینا چئویریر؛ یعنی هامی‌نین قبول اولونوب ایشلندیکجه هامی‌نین یادداشینا کئچیر و خالقین حیاتیندا بیر ائتگیلی عونصور کیمی یاشایابیلیر. خالق یاشادیقجا اونون حیاتیندا لازیم اولان بیر وسیله کیمی ده یاشامینا داوام ائدیر.
بونا گؤره ده بیر خالقین سوسیال حیاتینی تامامیله اؤیرنمک اوچون اونون تاریخیندن علاوه، یاشادانی و یاشاتدیغی فولکلورونا موراجیعه ائتمک داها ال‌وئریشلی و مقصده اویغوندور. چونکی فولکلور اولدوغو کیمی قالیر، یا خاقین عادی حیاتی ایله یاناشی و اونا اویغون گلیشیرسه، تاریخ اولدوغو کیمی یوخ، ایسته‌نیلدیگی کیمی یازیلیر. تاریخی یازان‌لار، اونو اولدوغو کیمی یازارلار سا، زامان سوره‌سینده اونو اوخویان‌لار و یئنی‌دن یازان‌لار، اؤز فیکیرلرینی اونا علاوه ائده‌رک، بئیین‌لرینه باتمایان‌لاری و یا سئومه دیک‌لری شئی‌لری اوندان آییریب ایتیریرلر.
تاریخ ده خالقین حیاتیندا دئییل، کیتاب‌لاریندا اولدوغو اوچون، اولدوقجا ایراده‌سیزدیر. نتیجه‌ده سالدیری‌لار قارشیسیندااؤزونو مودافیعه ائده‌بیلمیر، یئرسیز آرتیریلانی و گوجله آیریلانی ـ ساخلاماق‌دا عاجیز قالیر. حال‌بوکی، فولکلور خالقین گونده‌لیک یاشاییشیندا اولدوغونون اوجوندان نه یئرسیزجه‌سینه اونا قوشولان‌لاری ساخلاییر، نه‌ده گوج ایله اوندان آیریلیب آتیلان‌لاری ایتیریر. نتیجه‌ده ایدّیعا ائتمک اولور کی، هر خالقین فولکلورو، او خالقین کیملیگینی عکس ائتدیرن ان اؤنملی و اینانیلان بیر قایناقدیر.
اوزاق-اوزاق یئرلردا یاشایان خالق‌لارین فولکلورونو آراشدیردیق‌دا، بعضاً ائله شئی‌لره توش گلیریک کی، اوخاق لارین وختیلا واحید بیر خالق اولاراق سونرا بللی اولان و بعضاً ده بلیرمه‌ین (بللی اولمایان) سبب‌لره گؤره آیریلدیق‌لارینا آرخایین اولوروق.
خالقین پسیخولوگیا (روانشناسی) و سوسیولوگیا (جامعه‌شناسی)سی ایله سیخ باغلی اولان فولکلور، خالقی کئچمیشی ایله ده باغلاییر. اوندا اولان چوخلو تئرمین‌لرله، حتّا موعاصیر دؤورده ده جوغرافی شوناس‌لار، آرخئولوق‌لار، تاریخچی‌لر، حکیم‌لر، طبیعت‌له باغلی چوخلو آختاریش آپاران عالیم‌لرین الیندن یاپیشیر، اونلارین گله‌جگه دوغرو یول‌لارینا نور ساچیر.
مدنییت سالدیری(تجاووز)لارینا معروض قالان بیر خاقین فولکلورو، اونو آسیمیله ائدن‌لرین (اؤزلویوندن چیخاریب باشقاسی ایله بیرلشدیرن‌لرین) یولونو تامامیله باغلایابیلمیرسه، گوج‌لرینی آزالدیر اونلاری مقصده چاتینجا یورور، یوباندیریر.
1-2 فولکلورو توپلاماق و اؤیرنمک‌دن مقصد نه‌دیر؟
اؤنجه ایشاره ائدیلن کیمی فولکلور خالقین کئچمیشی‌نین آیناسی، وارلیق و هوییّتی‌نین سندی، اولو بابالاردان قالمیش میلّی-معنوی ثیروتی‌دیر.
فولکلور توپلاما ایشی یالنیز بیزده دئییل، بلکه دونیانین چوخ قاباقجیل میلّت‌لری ده بو ایش‌لره تشبّوث گؤسترمیش‌لر. کئچن عصرده آوروپالی‌لار، میلّی-معنوی ثروت‌لری سایدیق‌لاری فولکلورو، صنعتین تکَرلری آلتیندا ازیلمک‌ده گؤردوکده، اونو یاراداجاق‌لاری ادبییات-اینجه‌صنعتین داد-دوزو و چوخلو عئلم‌لرین مایاسی کیمی دیَرلندیریب، نتیجه‌ده توپلاییب ساخلاماسینا جان آتدی‌لار؛ بئله کی «ایرلند» کیمی کیچیک بیر اؤلکه‌ده، اوزه‌ریندن فولکلور نومونه‌لری توپلانان و قلمه آلینان کاغیذ‌لارین آغیرلیغی آلتمیش خالوارا چاتدی.
بیزده فولکلور توپلاما ایشی کئجیکیب‌دیرسه، یعنی منییت دوشمن‌لری‌نین تبلیغاتی و اوزوموزون ده بعضاً تنبل‌لیک، بعضاً بیلمه‌دیگیمیز بلکه‌ده دوشمن‌لره ایناندیغیمیزین اوجوندان، مین‌لرجه تئرمین، آتالار سؤزو، حئکمت، درین و فلسفی دوشونجه‌لر داشییان باشقا عیبارت‌لر و ساییره‌نی ایتیرمیشیک‌سه، «زییانین یاریسیندان قاییتماق قازانج‌دیر».- دئیه، قالان فولکلور نمونه‌لریمیزی توپلامالی‌ییق.
فولکلورو تامامیله و یا قیسماً ایتیرنده، آتا-آنالاردان قالمیش زنگین تجروبه‌لر، بیلیک‌لر، بیر سؤزله حیات بویو گرگیمیز اولاجاق چوخلو مادّی-معنوی ملزوماتی ایتیریریک.
1-میثال اولاراق، آتالار سؤزو و میثال‌لار، عصیرلر بویو خالقین تجروبه سوزگجیندن کئچمیش، همیشه خالقا یول گوسترمیش، اونون یولوندا مانیعه‌لری قالدیرمیش سؤز خزینه‌میزین بیر قولودور. کلاسیک و چاغداش ادبییاتیمیزین گؤزل‌لیگی داها چوخ آتالار سوزو، مثل‌لر، و حکمت‌لره باغلی دیر. بئله بیر دیَرلی ثیروتی ایتیرنده و یا اوندان اوزاقلاشاندا، یاراداجاغیمیز شئعریمیز و ادبیاتیمیزدا لازیم اولان اینجه‌لیک‌لر، گوزل‌لیک‌لری یارادابیلمه‌یه‌جه‌ییک، هابئله الیمیزده اولان شئعریمیزده، ادبییاتیمیزدا چوخ دویون‌لر و چتینلیک‌لرین آچاری اولان یعنی اونلاری باشادوشمک و منیمسه‌مک وسیله‌سی ساییلان درین مضمونلو آتالار سؤزو و مثل‌لری ایتیرمک‌له چوخ آغیر و یئری دولمایان زییانا دوشه‌جه‌ییک.
2-داییم اینکیشاف‌دا اولان دیلیمیزده، کئتدیکجه موعیّن سبب‌لره گؤره آرخاییک‌لشن (کؤهنه‌لن، آرخیوه گئتمه‌لی اولان) کلمه‌لر و سوزجوک‌لرین یئرینی دولدورماغا، هابئله تزه مئیدانا گلن شئی‌لره آد قویماق و ساییره اوچون دیلین چئشیتلی لهجه‌لری و خالقین اغیزلاریندا اولان اویغون تئرمین‌لر و سوزجوک‌لری یالنیز فولکلور واسیطه‌سیله تاپماق و اونلاردان فایدالانماق اولار.
3-دیلین قیرامئرینی تکمیل‌لشدیرمک اوچون ان ال‌وئریشلی یول، دیلین چئشیتلی بولگه‌لرده اولان دانیشیق شیوه‌لری دیر کی، او دا فولکلورو توپلاماق یولو ایله داها دا اسان اله گلر.
4-عادت عنعنه‌لری ساخلاماق، کئچمیشیمیزی عئلمی شکیلده اؤیرنمک ایسته‌ین جامیعه‌شوناس‌لار و روان‌شوناس‌لارا یاردیم ائدیر، حیاتیمیز اوزره تییاتیر، فیلیمنامه، نوماییشنامه یازان و ساییره‌نین الیندن توتور.
5-ادبی دیل، هابئله دانیشیق دیلینی گؤزل‌لشدیرن، زنگین‌لشدیرن اونون لئکسیاسی* و تاریخ بویو گلیشمیش ایصطیلاح‌لاری‌دیر کی، اونلارین دا هامیسی‌نین یاشامی فولکلورون یاشامینا باغلی‌دیر.
6- چوخ قدیم دؤورلردن خالقین (سیناغیندان کئچمیش) طبابت و موعالیجه یول‌لاری، فولکلور واسیطه‌سیله الیمیزه گلیر.
7- ایقتیصادی و معیشت ساحه‌سینده ایسه خالقین چئشیتلی ساحه‌لرده ایشلتدیگی و اوغورلو اولموش تجروبه‌لرینی فولکلوردا گؤرمک اولور.
8- خالقین سییاسی-حماسی مئیدان‌لاردا نئجه چیخیش ائتدیگینی و همین آنلاردان نئجه باشی اوجا چیخدیغی‌نین دا اؤنملی صحنه‌لرینی فولکلوردا تاپماق اولار و ...
9- هر خلقین هؤوییّتی‌نین لاپ اؤنملی گؤرونوشو (تظاهورو، سیماسی)، اونون دیلی و فولکلورودور. بیر خالق بونلاری ایتیرمک‌له، تاریخ ده ایتیب-باتار؛ ساخلاماقلا دا اؤز حیاتینی ساخلایا‌بیلر.
10- بیر کند و یا بؤلگه‌نین توپلانمیش فولکلورو، او کند و بؤلگه‌نین تاریخ‌له یاشایاجاغینی تضمین ائدیر؛ یعنی او بؤلگه‌نین خالقی دییشیلسه‌ده، کئچمیش‌ده‌کی خالقی‌نین معنوی حیاتی او یئرین آدی ایله بیرگه داوام ائده‌جک‌دیر.
بئله‌لیک‌له فولکلوروموزو قوروماق، اؤیرنمک و ساخلاماغی‌نین نه قدَر اؤنملی اولدوغو بیرآز آنلاشیلیر. آرزو ائدیریک، خالقیمیز، بو زنگین میلّی-معنوی ثیروتیمیزی قورویوب ساخلاماق‌دا وار گوجو ایله چالیشالار.
-------------------------------
*لئکسیا: عالی مکتب ده هر هانسی بیر فنّین پروفئسورو و یا موعللّیمی طرفیندن شفاهی شرحی. موحاضیره.
لئکسیکا: هر هانسی بیر دیل‌ده و یا لهجه‌ده ایشله‌دیلن سؤزلرین مجموع‌سو.
منجه لئکسیکا اولمالی دیر.
قایناق: فولکلور توپلاما قیلاووزو، حسین محمدخانی عسگر علیایی، تهران 1384، 168صفحه.
