اؤیکو، یالنیز دانیشیق دئییل
بیر جانلی حیکایه‌نین شخصیت‌لری
خانیم کمپتون بئله اینانیر، حیکایه‌ده تام روایت یئرینه، دانیشیق گتیرمک، حیکایه‌نی چکیجی ائدیب، کاراکتئر ایسه جانلی گؤرونور.
یازیچی بونا گؤره بئله دئییر:
- حیکایه‌نین کاراکتئرلرینی اوخوجویا تانیتدیریب، همده اونون کئچمیشین، دویغولارین، دورومونو و هدفینی اوخوجویا گؤسترمک اولور.
- کاراکتئرلرین دانیشیق‌لاری ایله، حیکایه‌ده اولان احوال-روحیه اوخوجویا داشینیر[منتقل‌اولور]. تاپماجالی[معمالی] یوخسا قورخمالی حیکایه، اوخوجونو قورخودوب، رومانتیک حیکایه ایسه اونو عاشیق ائدیر.
- شخصیت‌لرین دانیشیغی، حیکایه‌ده آسیلی[وابسته] اولماق ایله گرگینلیگی[تنشی] اؤنه آپاریر. هانسی دانیشیق‌دا، آسیلما، گرگینلیک یوخدور و نیگرانچیلیق یاراتماییب، هئچ زادی تهلوکه‌یه سالماییر، دئمک گه‌و‌ه‌زه‌لیک‌دیر [ورّاجی].
- دانیشیق، حیکایه‌نین یئیینلیگین[سرعت‌ین] چوخالدیر.
- حیکایه‌نین یئر، زامان آرخا پلان [پس زمینه] لا بیلگی‌لرینی دانیشما ایله اوخوجویا وئرمک اولار.
- حیکایه‌نین یئتیردیگی آنلامی، گاهدان روایت‌دن یاخشی دانیشما ایله اوخوجویا یئتیرمک اولار.
سینیرلندیرن[عصبی ائدن] آداملار
حیکایه، لال کاراکتئرلرله اوخوجونون عصب‌ین کورلاییر، باشقا یاندان ایسه یازیچی‌نین آماجین بیلمز. چوخ دانیشما گتیرن حیکایه‌لر ایسه اوخوجونو یورار.
کمپتون دئییر، یازیچی‌لارین چوخو، قورخور کاراکتئرلری دانیشسا، هم اونلارین، همده یازیچی‌نین آبیری گئدیب، آخماق و یونگول گؤرونسونلر. آما بو قورخو روحسال[روانی] سیخینتی‌لاری گتیرمک‌له بیزی فلج ائدیب، دانیشمالاری دوزگون یازماغیمیزا مانع اولور. بو دورومدا، قورخو بیزه حاکیم اولوب، قورخودان گلن سؤزلردن فایدالانیریق.
دانیشمادا گلن قورخولاردان بونلاری دئمک اولار:
- حیکایه‌مین کاراکتئری دانیشیرسا، اوخوجو منی باشا دوشمه‌ییب، کاراکتئری آخماق حساب ائده.
- کاراکتئرلرین بوتون سؤزلری بیر- بیرینه اوخشایا.
- کاراکتئرلرین دانیشماسی، حیکایه‌نی اؤنه آپارماییب، روحسوز و داریخمالی ائده.
- دانیشمالار، رسمن قوندارما گؤرونوب، من، کاراکتئرلرین آغزینا سؤز قویورام، دوشونوله.
- کاراکتئرلریم دانیشدیقدا حیکایه‌نین دانیشما صحنهسینین کنترلو الیمدن چیخا.
- دانیشمالارین آراسیندا، یئته‌رینجه روایت‌دن استفاده ائده بیلمه‌دیگیم اوچون، اوخوجو دانیشمالارین آردینی[داوامین] توتمایا.
- دانیشمالارین آراسیندا، روایت‌دن حددن آرتیق استفاده ائدم و دانیشمانین سورعتی آزالا.
کمپتون دئییر:
سیزین قورخونوز یئرسیزدیر. سیزین کاراکتئرلرینیزین آخماق گؤرونوب- گؤرونمه‌مه‌سی تام بیر ذهنی مسئله‌دیر. اونلار گاهدان بیر آخماق کیمی دانیشیب، گاهدان ایسه یاخشی سؤزلر دئییرلر. دوغرو حیات‌دا اولان اینسانلارا تای. آما کاراکتئرلری آخماق بیلیرسینیزسه، کاراکتئرلرینیزی دَییشین. ایسته‌ییرسینیزسه کاراکتئرلرینیز بیر- بیرینه اوخشار دانیشماسین‌لار، اوندا هر بیرینین حیات، ایش و پئشه‌سی فرقلی اولماسیندان آرخایین اولون.
اؤیکونو سیزین دانیشمالارینیزین اؤنه آپاریب اوخوجونو یورماسین دئیه، کاراکتئرینیزین هارا گئدیب و هانسی یول ایله گئتمه‌سینی دقیق بیلین. بو یول ایله کاراکتئر حیکایه یولوندان آزان سؤزلر دانیشسا، اونو سیله بیله‌رسینیز.
زور ایله دانیشماق یازساق، او دانیشما قوندارما گؤرونه‌جک. کاراکتئرلری راحات بیراخماق یئرینه، اونلاری اؤز کنترلوموزا آلمایاق. یعنی ائله اولماسین هر زامان بیزه لازیم اولدو دانیشسین‌لار.
حیکایه‌نین ایلک نوسخه‌سینی یازاندا، اونو کنترل ائتمه‌یه گرک یوخدور، اجازه وئرین هرنه الینیزدن چیخسین. دانیشمانین یاخشی‌لیغی، کاراکتئردن سیزله اوخوجونو تعجب‌لندیرن سؤزلری ائشیتمک‌دیر. اجازه وئرین کارکتئر هرنه سئویر دئسین، حتی دانیشما داعوایا چکسین. اوندا حیکایه‌نین چکیش-بکیشی چوخالار. یازیچی، دانیشما یازما اوچون، کاراکتئرلرین آغزینین قاباغین آلمامادان علاوه، بیرآن دا اونلاری الدن وئرمه‌یه‌جک.
حیکایه‌نین سورعتینی دوزنله‌ییب، یادا آزاتماق اوچون، بعضی صحنه‌لرده ساده‌جه، چیم[ناب] دانیشمالاردان استفاده ائتمه‌لی‌ییک، آرتیق روایت ایله حادثه‌سیز دانیشمالار. آما دانیشمالاری یاخشی باش تاپماق اوچون بعضی صحنه‌لرده چوخ روایت‌دن فایدا آپارمالی‌ییق.
دانیشمالارین اصلین آنلاماق اوچون بعضی صحنه‌لرده ایسه حادثه‌یه احتیاج واردیر. گاهدان، دانیشمالار اوزانماییب، یوروجو اولماسین‌لار دئیه حادثه لازیمدیر.
هرحال‌دا گئرچک دانیشمالارا تای، حیکایه‌ده‌کی دانیشمالاردا، همن ایشی گؤرورلر. بیز دانیشیریق، دوشونوروک همده چالیشیریق و بوتون بو ایشلر بیلمزدن ائدیلیر.
چوخ سس- کویلو حیکایه‌لر
هر یازیچی‌نین اؤزل بیر سسی اولان کیمی، هر حیکایه‌نین‌ده اؤزل بیر سسی واردیر. بو ندن‌له، بوتون حیکایه‌لر اوچ قولا بؤلونور:
۱٫ حیکایه‌نین بللی اولان قالیبلریندن بیرینده یئر توتان حیکایه‌لر. فانتزی، بیلیمسل، قورخمالی، معمالی، حادثه‌لی، ماجرالی، چوخ آسلانیش‌لی [پر تعلیق]، پلیس‌لی، نفس آلان، رومانتیک حیکایه‌لری ایله، یئنی یئتمه حیکایه‌لر.
۲٫ نئچه قالیب‌ین بیتیمیندن تشکیل تاپان و یا عمومی حیکایه‌لر. بوتون مخاطب‌لره اولان معاصر حیکایه‌لر. بئله حیکایه‌لر، اوخوجونون اینانج دوزنی ایله آتیشمادا اولوب، حیات‌دان یئنی بیر گؤروش سونوب، ایشله‌دیجی [محرکی] سؤال‌لار سوروشوب اوخوجونو فکره سالیر.
۳٫ ادبی حیکایه‌لر، اؤن‌ده اولان و تجربی حیکایه‌لر.
بو حیکایه‌لر، مختلف سبک‌لرین قاریشیغی و گئلئنک‌سل اولمایان[غیرسنتی] و نُوْن-آنلاشما[غیرقراردادی] فن‌لردن استفاده ائدیرلر. بئله حیکایه‌لرده، تاسار‌لار[طرح‌لر] ضعیف اولوب، تانیملاما [شخصیت پردازی] ایسه گوجلو اولار. خانیم کمپتون دئییر: هر حیکایه، اؤزو ایله اویغون اولان دانیشمایا احتیاجی وار. حیکایه‌نین فرقلی شکیل‌لری، مختلف کاراکتئرلره، گرگینلییه[تنش]، حیکایه سورعتینی، تئم‌لره[درون مایه] و مختلف دانیشمالارا احتیاجی واردیر.
چوخ حادثه‌لی و ماجرالی حیکایه‌لر، صحنه‌لرین هر تک-تکینده یئیین ریتم‌لی دانیشمالارا احتیاجی وار، و بودا حیکایه‌نی سورعتله اؤنه آپاریر. آنجاق ادبی حیکایه‌لرده، دانیشمالارین سورعتینی، بو نوع حیکایه‌لرین سورعتی ایله اویغون اولمالیدیر. بونا گؤره بوتون ائلئمئنت‌لرین[عنصرلارین] سورعتی آزاد اولاجاق‌دیر.
کمپتون، هر حیکایه‌نین هانسی دانیشمالارا احتیاجی واردیر دئیه، بوتون حیکایه‌لری یئددی قولا بؤلوب، دئییر:
“حیکایه‌لرین مختلف نمونه‌لرینی یئددی قولا بؤلموشم، بودا کؤمک ائده‌جک اوخوجو بیزیم حیکایه‌لردن، خصوصا کاراکتئرلره یازدیغیمیز دانیشمالاردان گؤزله‌نیلن قاوراییشی[درکی] گؤتورسون”. بو یئددی قول بونلاردان عبارت‌دیر: ۱- “سئحرلى[جادویی]، ۲- گیزلی‌لی[رمزی]، ۳- تانیملاییجی[توصیفی]، ۴- یانیلسامالی[وهم‌آمیز]، ۵- نفس‌کسن، ۶- هوسلندیریجی[ترغیب کننده]، ۷- دؤگوشکن [بی پروا]“.
میثال اوچون، “اولدوزلار ساواشی” ایله “اؤز یوردونون عجاییب سئحربازی” کیمی سئحرلی حیکایه‌لره، دانیشما یازماق، “ناتور آرانی[دشت‌ی]“، “سالینجئر” کیمی، عمومی حیکایه‌لرین دانیشما یازماغی ایله فرق ائدیر. فانتئزی، بیلیمسل و رومانتیک‌لی حیکایه‌لره، گوونلی[فاخر] و مجازی سئحرلی[استعاری جادویی] دانیشمالاردان استفاده ائتمک اولار، آنجاق بئله دانیشمالاری، ادبی حیکایه‌لرده ایشلتمک اولماز.
گیزلی[رمزی] دانیشمالاردان، چوخلو ادبی و دینی حیکایه‌لرده استفاده اولونور، بو یازیلار چوخ‌سایلی آنلام‌لار ایله فرقلی یوروم‌لار ایسته‌ییر.
عمومی، ادبی و تاریخی حیکایه‌لرده تاریخچه‌نین آنلاتماسی، کئچمیش و حیکایه‌نی تانیملاما دانیشمانین بویونونا اولدوغو اوچون، تانیملاییجی دانیشمالار ایشله‌نیلیر. تانیملاییجی دانیشمانین آماجی، اوخوجونون احتیاجی اوچون اونا بیلگی وئرمک‌دیر. بو ایش له اوخوجو کاراکتئرلری دوزگون آنلاییر.
قورخولی و معمالی حیکایه‌لرین یازارینین آماجی، اوخوجونو قورخوتماق‌دیر. بونون اوچون، قورخو گتیرن دانیشمالاردان چوخ استفاده اولار.
یانیلسامالی[وهم‌لی/گؤز‌آلدادیجی] دانیشمالاردا، حیکایه‌نین کاراکتئرینین رولو اوخوجونو آسیلی‌لیق، واهیمه و قارانلیق‌دا ساخلاماقدیر.
نفس‌کسن حیکایه‌لرده، دانیشما گتیرمه‌نین آماجی، اوخوجونو هیجان دوروموندا ساخلاماقدیر. بئله‌لیکله صوبحه‌دک حیکایه‌نین صحیفه‌لرینی واراقلایاجاقدیر. بو ندن له بو حیکایه‌لر، آسیلی‌لیق ایله دولودور. بو تیپ دانیشمالاری مایکل کرایتون‌ون “ژوراسیک پارکی” رومانیندا، گؤرمک اولار. نفس‌کسن حیکایه‌لرین دانیشمالاریندا، تانیملاما[توصیف] دانیشمادان سیلینیر. یئرینه چیم[ناب] دانیشمالاردان استفاده اولوب، اونا حادثه‌نی آرتیرماق‌لا، حیکایه‌نین سورعتی چوخالیر.
عمومی و ادبی حیکایه‌لرده گؤردویوموز کیمی هوسلندیریجی حیکایه‌لر، ایسته‌ییرلر مخاطبی بیر ائورن‌سل[جهان شمول] ساوی[پیامی] قبول ائتمه‌یه هوسلندیرسینلر. بئله حیکایه‌لر تاسار مرکزلی[طرح محور] یئرینه، کاراکتئر مرکزلی اولارلار. اونلار اوخوجولارین باخیشینی قول آتماغا چاغیریب، اونلارین دوشونجه دوزونتو[نظام فکری] ایله باخیش‌لاریندا دییشیک‌لیک‌لر یارادیرلار. بو چئشیت حیکایه‌لری “هارپلی”نین “تقلیدچی تویوغو اؤلدورمک” اثرینده گؤرمک اولور. بو یازیچی، آمئریکالی‌لارین دوشونجه‌سینین ترسینه بئله گؤسته‌ریر، قارا دریلی‌لر همیشه سوچلو دئییل‌لر.
دؤگوشکن[بی پروا] حیکایه‌لرده ایسه هوْزو[دؤگوشکن/دلی] دانیشمالاردان استفاده اولونور، هرنه اورکلرینده اولانی دئسین، گنج‌لرین دانیشمالارینا تای.
دوزسوز دانیشمالار
یازیچی‌نین اینانجینا گؤره، دانیشما، حیکایه‌نی اؤنه آپارمالی‌دیر. او بو بؤلوم‌ده بیر دوزسوز دانیشما گتیریب‌دیر. بیر ار-آروادین سحر یئمه‌یی باشیندا دانیشمالاری. او دئییر: بو دانیشمانی کیلاس باشیندا گتیریب، اؤیرنجی‌لردن سوروشدوم: نئجه، بئله دانیشمالاری جدی ائتمک اولار؟ اؤیرنجی‌لرین جاوابی بو ایدی: “گؤی‌دن بیر اوزای گمی‌سینین[سفینه فضایی‌نین] گلمه‌سی ایله ، کیشی، آروادا دئیه‌جک، من باشقا بیر قادینا علاقه تاپمیشام. کیشی آرواددان، یا دا آرواد کیشی‌دن ایراد توتوب، بوشانماق تکلیفی وئره‌جک‌دیر و …”.
سونرا خانیم کمپتون دئییر: “اؤیرنجی‌لرده آنلادیلار بو دانیشیق‌دا اسگیکلیک وار. دانیشمالارین تئم و حیکایه تاساری[طرحی] ایله ایلگیسی اولماییرسا، حیکایه‌نی اؤنه آپاردیغی اوچون، گرگینلیکله آسیلی‌لیق اوندا اولماسا موفته‌ده دیه‌ری یوخدور. »
سونوجسوز سؤزلر
حیکایه‌نی اؤنه آپارا بیلمه‌ین دانیشمالار، ساکن‌دیر و اوخوجونو یورار. آنجاق نئجه دانیشمالار حیکایه‌نی اؤنه آپارار؟
اونون باخیشی ایله بو اؤزللیک‌لری اولان دانیشمالار‌دیر:
- چاتیشمالاردان[تنش] کاراکتئرلره، یئنی بیلگیلر وئره.
- حیکایه کاراکتئرینین یولو اوستونه، یئنی مانع‌لر یاراتمالی دیر.
- حیکایه‌نین تئمینی گئنیشلندیرمک اوچون، صحنه کاراکتئرلرینین آراسیندا، گؤستریشلی ایلیشگیلر قویمالی دیر.
- بو صحنه ایله حیکایه‌نین آماجینی خاطیرلادان بیر بحث یاراتسین.
- کاراکتئرلر اوچون، آسیلی‌لیغی چوخالدیب، حیکایه‌نین دورومونون تعجیلی اولماسی اوچون، حیکایه‌نین سورعت، جوشقو ایله دویغوسونو چوخالتسین.
اولای ایله آنلاتی
اؤیکو، یالنیز دانیشما دئییل. هر بیر حیکایه‌نین اوچ شئیه احتیاجی وار:
۱- سؤیلنتی[روایت]،
۲- اولاى[حادثه]
۳- و دانیشما.
کمپتونون باخیشینا گؤره تانیملاما، سؤیتلنتی‌نین او بیری بیچیمى‌دیر. او دئییر: “دانیشما، کاراکتئرلرله حیکایه‌نی کاغیذ صحیفه‌سی اوزه‌رینده جانلاندیریر. حادثه، حیکایه‌ده گئدیش یارادیب، سؤییلنتی‌ایسه اؤیکو‌یه د‌رینلیک و ایچه‌ریک[محتوا/مضمون] وئریر”.
حیکایه یازما، بونلاری قاتیشدیرماق آنلامیندا‌دیر، و بونلاری قاتیشدیرماق‌لا حیکایه‌نین سورعتینی آزالدیب، چوخالتماق اولار.
ممکون‌دور، حیکایه فقط، دانیشما اولا، یادا یالنیز سؤیلنتی، و یا فقط حادثه اولوب، چوخدا یاخشی بیر ایش چیخسین، یوروجودا اولماسین، آمما بو دوروم‌لار آیریجالیقلی‌دیرلار[مستثنی‌دیرلار].
نئجه واختیندا، دانیشما آراسیندا، روایت و یا حادثه گتیرمه‌یی( ایکی-ایکی ترکیبی له یادا هر اوچو) و نه زمان دانیشما آخینینی کسمه‌مه‌یی، اؤیرنمک گرکلی‌دیر.
بو اوچ عنصردان فایدالانماق، گئرچک حیات‌دان یامسیلاماق‌دیر. میثال اوچون، بیر زاماندا ایش گؤره‌سینیز (حادثه)، دوشونه‌سیز (روایت) و دانیشاسینیز (دانیشما).
کاراکتئرلر دانیشما واختی حرکت‌له فکر ائتمه‌سه‌لر، تئلویزیون وئرلیش‌لرینه چؤنرلر “بیر-بیرلری ایله دانیشان باش‌لار” و حیکایه، تک بُوْیوتلو[بعدی] اولار.
بعضا فقط بو عنصرلارین یالنیز بیریندن صحنه‌ده استفاده ائتمه‌یی، اؤیرنمک گرکلی‌دیر، میثال اوچون، بیر تیکینتی یانغینیندا، کاراکتئرلر دایانیب بیر-بیرلری ایله دانیشمازلار، حرکت ائدرلر.
اوچ عنصر و یعنی حادثه، روایتله دانیشمانی، ترکیب یادا تجزیه ائتمک ایسته‌دیگیمیز زامان، حیکایه‌نین سورعتینین اؤلچوسو ان اؤنملی عنصردور.
حیکایه‌ده دئنگه[تعادل] یاراتماق اوچون، هرزامان هر صحنه‌نین هدفینی بیلمک‌له، هانسی عنصردن فایدالانا بیله‌جه‌ییمیز راحات اولار.
کاراکتئرلری نئجه آچیقلایا بیله‌ریک؟ نئجه کاراکتئرلرین اؤز دیلی ایله، کاراکتئرلرله ماراق‌لارین اوخوجویا آچیقلاماق اولار؟ حیکایه یازان، هر دفعه، کاراکتئرین هر صحنه‌ده ایسته‌یینی و نه‌یین دالیسیجا اولماسینی بیلمه‌لی‌دیر. کاراکتئرین هوسیندن، داورانیش لا ایشلریندن، یادا دوشونجه‌سی ایله سؤزلریندن بللی اولار.
کمپتون سونرا، بوتون فردلرین کاراکتئرلرینه، دوققوز اساس تیپ تانیتدیریب، توصیف ائدیب، هر تیپین کاراکتئرینی بیرجور دانیشماسینا اینانیر.
- بیرینجی تیپ: باریشدیران[مصلح]. باریشدیران آداملار، همیشه ایسته‌ییرلر دوز یاشاییب، چئوره‌لرینده‌کی‌لره‌ده بونو اؤیره‌تسینلر. اونلار چالیشیرلار اطراف‌لارینداکی دونیانی دوز ائتسین‌لر.
- ایکینجی تیپ: کاراکتئر وئریجی و باغیشلایان. بونلار هامینین گؤزونده سئویلن و فایدالی گؤرونمک ایسته‌ییرلر. یعنی هامی اونلاری هم سئوسین همده فایدالی اینسان گؤرسون.
- اوچونجو تیپ: همیشه چالیشقان و باشاری دالیسیجادیرلار.
- دؤردونجو تیپ: صنعتچی. صنعتچی آداملار حس‌لرینی بیر داها تجربه ائدیب، اونلاری جانلاندیرماغا احتیاج‌لاری وار. اونلار ایسته‌ییرلر هامی اونلاری آنلاسینلار. اونلار ایسته‌ییرلر نورمال اولسونلار.
- بئشینجی تیپ: باخمان[گؤروجو/ناظر]. هر نه‌یی بیلمک ایسته‌ییرلر، آما ایچار[درونگرا]دیرلار. چوخو مشاهده ائده‌رلر، اونلاردان بیرزاد سوروشمایین، دانیشمازلار.
- آلتینجی تیپ: قوشقوجو[شکّاک]. بئله آداملارین گؤونلیگه احتیاج‌لاری واردیر. قوشقوجو ایله قورخاق آداملار، قورخوب، گؤونلیک آرخاسیجا اولارلار.
- • یئتدینجی تیپ: ماجراچی. بئله آداملار خوشلوق ایله لذت دالیجا اولارلار. دونیا ایشلرینده اشتراک ائتمه‌یی سئویب، کدر ایله آجی‌دان اوزاق گزرلر.
- • سککیزینجی تیپ: اؤنجو. بئله آداملار اؤز آیاقلاری اوسته دورماغی سئویب، آیریلارینا باغلی‌لیقدان آجیقلانارلار. باشقالارینی قوروماق و عدالت اوچون مبارزه ائتمه‌یین دالیسیجا اولارلار.
- • دوققوزونجو تیپ: باریش ایله آرینلیق سئور. باریش ایله دینجلیک دالیجا اولوب، باشقالاری ایله بیرلشمکدن خوشلانارلار، اونلار مناقشه‌دن اوزاق گزرلر.
کمپتون، کیتابیندا هر قروپ اوچون، نشر اولونموش رومان‌لاردان کاراکتئرلر گتیریب، دانیشمالارین گؤستریر. دؤنه‌مین سونوندا دئییر: ممکن دور بعضی کاراکتئرلر بیر زاماندا مختلف تیپ لردن تشکیل تاپسین. آنجاق اونون باخیشی ایله بو سیرامالارین اؤنه‌می بیر قاتلین کاراکتئرینین، صلح و صفا طلبین کاراکتئری ایله فرقلی اولماسی دیر. فقط یالان دییالوقلاردا شرایط فرق ائدیر.
سورعتلی حیکایه‌لر
هر بیر حیکایه اؤزل بیر سؤرعت ایسته‌ییر. میثال اوچون، او دانیشدیغیمیز اوچ چئشید حیکایه‌دن، عمومی و ادبی حیکایه‌لر، اؤزل فوروم‌دا اولان حیکایه‌لر، یعنی پلیسی حیکایه، ماجرالی، بیلیمسل و… ایله توتوشدورمادا و یا کاراکتئر مرکزلی حیکایه‌لر نورمال دورومدا اولای مرکزلی حیکایه‌لردن داها یاواش‌دیرلار.
سیز بیلگی اوزو ایله حیکایه‌نیزین سورعتینی بللی ائدندن سونرا، حیکایه‌نیزین سورعتینی دانیشما ایله نئجه کنترل‌لا تنظیم ائتمه‌یی اؤیرنمه‌لی‌سینیز. دانیشما، حیکایه‌نین سورعتینی چوخالدار، اوزللیک‌له صحنه‌ده تک یا نئچه کاراکتئری اولان زامان، حس‌لر ایله باخیشلاری آچیب، یادا آراج [وسیله/ابزار] ائدیرلر، بعضن ایسه، صحنه کاراکتئرلرین حس‌لری‌له دولغون اولان زامان، بودا کاراکتئرلرین ایش گوندم‌لری ایله آماج‌لاری بیر- بیری‌له ترسلیک تاپسین.
ترسینه کاراکتئرلرین دانیشمالاری گرگینلیک ایله آتیشما اولمادان اوزونا چکنده حیکایه یاواشلانیب یوروجو اولار. البته آرابیر حیکایه‌نین سورعتی داها چوخ اولوب، کاراکتئرلر ایسه بیر باشا دانیشاندا، اوخوجو نفس‌ین یئنیله‌یه بیلمه‌ییر. بو اوزدن حیکایه‌چی تووونو چوخالتمانین یانیندا آراسیرا بالاجا ترمز توتماق ایله سورعت توتان‌لارا‌دا احتیاجی وار.
دانیشمالارین سورعتینی آزالتماق اوچون، منیم اؤنه‌ریمجه حیکایه‌چی‌لر، دانیشمالارین آراسیندا آراسیرا سؤیلنتی، تانیملاما و حیکایه‌دن بیلگیلر وئریب، یادا زیققانا-زیققانا دانیشان آدامی صحنه‌یه گتیرسینلر! صحنه و یا حیکایه‌نین سورعتینی آلماغین باشقا یولو، کاراکتئرلرین منطقلی دانیشمالارینی گتیرمک‌دیر. بو دانیشمالاردا حیکایه‌نین دوروموندان اولای ایله دویغولاردان خبر یوخدور.
دانیشمالارین سورعتینی مناسب اولماسینی نئجه بیلمک اولار؟ معمولا حیکایه‌نی باشا یئتیر‌مه‌یینجه بو مؤوضوعنو بیلمک اولماز. فقط حیکایه‌نی تکرار اوخویاندا، بیر یاخشی سوروجویه تای بیلمک اولار هارانین سورعتی آز یوخسا چوخدور.
صحنه‌نین اوره‌یی هارادیر؟
چاتیشما، آسیلی‌لیق ایله آتیشما، دانیشمالارین صحنهسینین اوره یینده اولمالیدیر. بو اوچ ائلئمئنت ایله حادثه سیز هر بیر دانیشما تک بویوتلو، یوروجو و بیردورولو[یکنواخت] اولار.
حیکایه‌نین هامیسی آتیشما ایله چکیش-بکیش‌دیر، دانیشمالار ایسه بو آتیشمالاری دئییر. آتیشما اولمادان، بیر حیکایه‌ده یوخدور.
کاراکتئرلر، اؤزلری چئوره و یا باشقا کاراکتئرلر ذهنی، شفاهی و فیزیکی اولان آتیشمانی، دانیشمالاردا گتیرنده، دانیشمالار گوجلو اولار.
کاراکتئرلر، اؤز آرالاریندا دوشونمه‌لى اویونلار ائده بیلرلر. ذهن‌لرینده نیفرتلی و جان‌سیخان فکرلر اولا بیلرر (ذهنی آتیشما)، بیر-بیرینه پیس-پیس یامانلار دئیه بیلرلر (شفاهی یا کلامی آتیشما)، یادا فیزیک‌سل آتیشمالاری اولسون. آتیشما قالخاندا ، ممکندور هر اوچ تور[نوع] آتیشما، بیر صحنه‌ده آرایا گلسین‌لر.
حیکایه‌ده، آتیشمالارین قیزیشماسی و یا سارسیلماسی اوچون بعضی یوللار واردیر. دانیشانلاردا چاتیشمانی آزالتماق اوچون، سوسمادان استفاده ائتمک اولار. کاراکتئرلر دانیشمانین اورتاسیندا ساکیت اولوب، هر نه‌یی سال-چیخ ائدیرلر. دانیشمادا چاتیشمانی چوخالتماق اوچون دیسکینتی یاراتماق‌اولار. کاراکتئر نیگران، عصب‌لی، هیجانلی، دیسکینیشلی و قورخموش اولاندا داها چوخ آسیلی‌لیق[تعلیق] یارانار.
گوزیاشلاری ایله گولومسه‌مه‌لر
حیکایه‌ده دویغوسال صحنه‌لری یاراتماق اوچون، دانیشمادان استفاده ائدنده بعضی نکته‌لری گؤزه آلماق لازیمدیر. حیکایه‌چی‌لر اونودولماز بیر کاراکتئرلری یاراتماغی سئویرلر. بو هدفه چاتماق اوچون داها دویغوساللی دانیشمالار یازمالی‌ییق.
البته مهم دئییل بو حس غم، شادلیق، آجیق و یا باشقا بیر شئی اولسون. کاراکتئرلر دویغونو بیلیندیرمه‌لی‌دیرلر. رومانتیک‌له سولو دانیشیق‌لار، کاراکتئرلرین آغلاماسی، آبارتما( اغراق آمیز) عصب‌لنمه‌لر و یا تیکه آتمالاری دئمیرم. دئمک، کاراکتئرلر کیبریت چؤپو اولمامالیدیرلار، باشقالارین دانیشمالاری‌لا اولای‌لارین اؤنونده، اویغون تپکی گؤسترمه‌لی‌دیرلر. بو اوزدن حیکایه‌ده اولان هر بیر دانیشمادا بیرجور دویغو اولمالیدیر. ساده‌جه دویغونون چئشیدینی بللی ائتمه‌لی‌سینیز. کاراکتئرلر بعضی جمله‌لری ایشلتمه‌لی‌دیرلر، میثال اوچون “سندن زهله‌م گئدیر!”، “داها دیری قالماق ایسته‌میرم…”، “قورخمورسان یئریندن ترپن…” و… پاخیللیق، پوزونتو، اومودسوزلوک کیمی، یالان دویغولاریمیز اولسادا، آجیق حسی، غم، شادلیق و قورخو، باش حس‌لریمیزدیرلر.
کمپتون، بعضی اؤیکولرین دانیشمالاریندان نمونه‌لر گتیره‌رک، گؤستریر حیکایه‌لرده نئجه دانیشمالارین کؤمه‌گی ایله کاراکتئرلرین درین حس‌لرینی گؤسترمک اولار، سونرا یازیر: “اولا بیلر غم حسی‌نی دانیشما صحنه‌لرینده گؤسترمک او بیری حیس‌لرین هامی‌سیندان چتین اولسون، بو اوزدن‌ده یازیچی اؤزو بیلمه‌دن سوجاق[آبکی] حس‌لرده باتسین. قایغیداشلیغی، جانداشلیقی نورمال دورومدا گؤسترمک اولماز، بونا گؤره، گؤسترمک اوچون -ائشیک اوزونو گؤسترمک- بیر یول تاپماق لازیمدیر و بودا چتین ایش‌دیر.
کیمسل[فردی] اؤزللیک‌لرین یانسیماسی[بازتاب]
دانیشما، هر کاراکتئرین اؤزللیک‌لرینین یانسیماسی‌دیر. هر کیمسه بیرجور دانیشیر. دیلی توتولان بیر آداما تای، یئیین دانیشان بیرینه تای، دانیشینجا آدامی جانا گتیرن بیر آدام کیمی، لهجه ایله دانیشان بیری کیمی، یادا کلمه-کلمه دانیشیر، یا بیری تعارف‌له دانیشیر، بیری ایسه هجوم ائدنه تای دانیشیر و… حیکایه‌چی دانیشما یازاندا کاراکتئرلرین بو اؤزللیک‌لرینه دقت وئرمه‌لی‌دیر.
خانیم کمپتونون قبول ائتدیگینه گؤره‌ده اینسانلارین بعضی اؤزللیک‌لرینی کلمه‌لرله گتیرمک اولماز و کیتاب‌دا تقریبا، هئچ گؤسترمک اولماز. بم و زیل سسی اولانلارا تای. باشقا طرف‌دن ایسه دئییر، کاراکتئرین دانیشمالارینین خاص فورمونو آشیری ایشلتمک‌ده دوز ایش دئییل، بو ایش اوخوجونون عصبی اوسته یول گئتمک دئمک‌دیر. میثال اوچون، تئز-تئز بیر لهجه ایله دانیشان آدامین دانیشماسینی گتیرمک. بلکه گاهدان و بیر-ایکی نمونه یئترلی‌دیر.
دیل‌بیلگیسینی بیر‌به‌بیر قوروماق
خانیم کمپتون، حیکایه‌لرین دانیشما واختی کئچن یانلیشلیق‌لاری‌دا یازیر. او جمله‌دن، آداملارین آدینی دانیشما واختی تئکرار ائتمک، قیدلر، صفت‌لر و باشقا قوشولمالاری[ملحقات] دانیشمادان قاباق، بو دانیشمادان سونرا گلن دانیشمانین بیر- بیری له ایلگیسی اولماسی، کئچمیش صحنه‌لرین بللی اولان بیلگی‌لرینی تئکرارلاماق، دانیشمانی چیخیش چئویرمک، قرامئری قوروماق و دانیشمالاردا تانیملامالاردا و حادثه‌لرده بیلگی‌لری تئکرارلاماق.
دانیشمادا ریتم
بو بؤلوم‌ده دانیشیق یازمادا اولان سون گؤزه‌له‌مه‌لر[ملاحظه‌لر]، یعنی قرامئرله نقطه قویما آرایا گلیر. دانیشمادا لازیم اولان ریتمه چاتماق اوچون دوز نقطه قویماق، گرکلی‌دیر. هردن، بیر ویرگول، مناسب بیر یئرده اوتورمایاندا، بیر جمله‌نی و یا صحنه‌نی قاتیشدیریر.
خانیم کمپتون، میثال گتیرمک‌له، قوشا‌دیرناق، اوچ نقطه، نقطه و ایکی نقطه و حتی سوال‌لا تعجب علامت‌لریندن دوز استفاده ائتمه یولونو آچیقلاییر. آنجاق، او، حیکایه‌ده نقطه-ویرگولون(؛)، ایشلتمه‌سی‌نه قارشی‌دیر. اونون ایناندیغینا گؤره داها پیس، هیجان یاراتماق اوچون تعجب (!) علامتینی ایشلتمک‌دیر. او دئییر: اجازه وئرین کاراکتئرلرین سؤزونون اؤزو هیجان یاراتسین. باشقا سؤز پاراقراف باغلامادیر. دانیشمادا پاراقراف باغلاماق اوچون ساده‌جه بیر گوجلو قایدا واریمیزدیر، اودا، دانیشمادا، کاراکتئرلرین هرنه‌یی، هر سؤزو آیری-آیری پاراقراف‌دا گلمه‌سی‌دیر.
ایری[əyri] حرف‌لردن‌ده هر آراجا تای، اثر قویوب، ایشه گلمه‌سی اوچون چکینیش[امساک] ایله استفاده ائدین. دانیشمالاردا ایری حرف‌لردن، هردن، بیر زادی وورغولاماق اوچون و هردن ایسه بیر متنین اورتاسیندا گلنده، دانیشمانین آراسیندا کاراکتئرین فیکیرلرینی آچیقلامادیر.
ایکس[فلانکس] دئدی، ایقرئق[بئهمانکس] دئدی، داییمن دانیشمادان قاباق گلمه‌لری لازیم‌دیرمی؟
یالنیز بیر دفعه بو ایش اولسا یئتر. بونا گؤره اوخوجو دانیشانین کیم اولدوغونو بیلندن سونرا لازیم دئییل دئیک کیم دانیشیر. فعل‌لر، قیدلر و صفت‌لری‌ده اویغون اولمایان یئرده ایشله‌دنده بئله‌دیر.
میثال اوچون، دانیشانین عصب‌له‌نمه‌سی دانیشیغیندان بللی اولدوغو زمان لازیم دئییل دئیک “عصب‌له دئدی”؟
طنز دانیشمالارین یازماغی‌نی باجارمیرسینیزسا، اؤزونوو زورا سالیب مزه‌لی یازمایین، بلکه چالیشین دقت‌ینیزی، کاراکتئرلرین جدی دانیشمالارینا وئره‌سینیز.
ایلنجه‌لی ایله بیلگی‌لندیریجی
کیتابین سون بؤلومونده، یازیچی دئییر، حیکایه کیتابلاریندا اولان دانیشمالارین چوخو، چوخلو اوخوجولارین حیاتین بو اوزدن-او اوزه چؤنه‌ریبدیر. چون همیشه ذهن‌لرینده قالیب‌دیر. حیکایه‌چی‌لره‌ده بو هدفین دالیسین توتمادان یاخشی بیر ایش اولا بیلمز. هر حالدا دانیشمالار اوخوجونون باشیندا قاتمالی دیر. بونون یانیندا اوخوجویا بیرزاد لاردا اؤیرتمه لی دیر. بو اؤیره تیم ده درین اولمالی دیر.
میثال اوچون “کن کیسی”نین، “یاکریم یوواسینین اوستونده اوچوش”، رومانینا ایشاره ائدرک دئییر: دانیشمالاری، اوندا درین تاثیر قویوبدور. باشقا بیر نکته ده، دانیشمالار اوخوجونو ماراقلاندیرمالی‌دیر، قویمایاق اوخوجو پاپاغانا[طوطی‌یه] تای اولان دانیشمالاری اوخوماقلا اسنه‌سین.
اوخوجونو سارسیتماق یوللاریندان بیری اونون اینانجلاری و سانمالاری لا تارتیشماقدیر. یازیچی کیتابین سونوندا گلن قوشونتودا[ضمیمه‌ده]، دانیشمالار اوچون اون‌بئش مهم نکته گتیره‌رک، یازیچی‌لاردان ایسته‌ییر رومان و حیکایه یازاندا، دانیشمالاریندا بو اون‌بئش نکته ایله اؤلچسونلر.
قایناق:
- ماهنامه “داستان”، شماره ۸ (اسفند ۱۳۹۱)، «داستان» فقط گفت و گو نیست، گلوریا کمپتون، ترجمه محسن سلیمانی
* تانیتیم:
آمئریکالی یازیچی “گلوریا کمپتون”، “بلوو کامیونیتی” فاکولته‌سینده حیکایه یازما معلیمی، سییاتئل‌ده، یازیچی‌لیق اؤیرتمه مرکزلرینین مودورودور. اؤنجه‌لر، درگی باش یازاری، رئداکته‌چی و کیتاب یاپیمی مودورو ایدی. بو یازیچی‌دان نئچه رومان و نئچه حیکایه ایله ایلگیسی اولمایان کیتاب چاپ اولوبدور. ایندی ایسه “ریدئرز دایجئست” درگیسی‌نین بؤلوم یازمانی و ریدئرز دایجست سایتیندا یازیچی‌لیق اؤیرتمنی‌دیر.
