اونودولموش داهی، آفرا بئن Unudulmuş dahi - Afra Ben
سیلاحلانمیش آمور
اؤز شاهلیق تاختیندا أیله‌شیب، آمور*،
قانلی اورک‌لره ضربه‌لر ائدیر.
عذابی، غصه‌نی وئریب اونلارا،
آغلا‌دیر، اؤلدورور، دایم اینجی‌دیر.
بلکه ده آرزولار قیغیلجیمی‌دیر،
بلکه ده ماراق‌اچون سنی ضبط ائدیب.
روحومون هم ایستک، آلوولولوق‌دان،
بشره أن آجی تؤهفه‌لر وئریب.
قوردوغوم دیوارلار یوخ‌دور، داغیلیب.
قورورومو بئله تاپداییب، أزیب.
دردیم ییغیلیب‌دیر، اوخقابیندا‌دیر.
منلیگیم قالماییب، اؤزونون ائدیب.
یارا‌دان، تپه‌دن-دیرناغا سلاح،
بیزه یالنیز اومید، آرزولار قالیب.
اضطراب منیمچون سئوگی عوضی،
سنین محبتین آزادلیقدا‌دیر.
قادین-دراماتورق [نمایشنامه یازار] آدی داها چوخ 20-جی یوز ایلین اینسانی اوچون کاراکتئریک‌دیر، 17-جی عصر اوچون یوخ. او، اینگیلتره‌ده ایلک پیئسینی [نمایشنامه‌سینی] یازان قادین دئییلدی. اوندان اؤنجه ده آریستوکرات [سُویلو/اصیل‌زاده] زومره‌نین [طبقه‌نین] نماینده‌لری آرسیندا قادین یازارلار وار ایدی. ادبیات بئله‌لری اوچون ساده‌جه أیلنجه و مشغولیت ایدی. هم ده اونلار یازیچی‌لیقلا پول قازانمیردی‌لار. آفرا ایسه عکسینه ایدی. او پیئس‌لرینی یازا‌راق اونلاردان پول قازانماغی باجاریردی. بلکه ده باشقا بیر استقامت [یؤن/جهت] ده سئچه بیله‌ردی. مثلاً، یئترینجه یاراشیقلی و گؤزل قادین چوخ زنگین سُویلو بیری‌سی ایله، حتی حؤکمدارین اؤزو ایله عائله حیاتی قوروب زنگین اولا بیله‌ردی. او ایسه عکسینه ائدیر.
-1913جو ایلده آفرا بئنین یارادیجی‌لیق نومونه‌لری مونتئقیو ساممئرسوم [Monteqyu Sammersom] طرفین‌دن توپلانیلماغا باشلادی. اونودولموش آفرانین شؤهرتی ویرجینیا وولفون اونون حاقیندا دئدیگی سؤزلردن سونرا داها دا آرتدی. وولف دئییردی: "بوتون قادین‌لار آفرایا میننتدار اولما‌لی‌دیرلار، چونکی او، قادین‌لارین اؤز فیکیرلرینی سربست شکیلده ایفاده ائتمه‌سینه نایل اولموشدو".
آفرانین ایلک تنقیدچی‌سی زامانی‌نین بؤیوک شاعری آلئکساندر پوول ایدی. او، آفرانین یارادیجی‌لیغینی یونگول‌چَکی‌لی [یونگولون وزن-لی] آدلاندیریردی. دوغرودور، یازار خانیم اونون تنقیدلرینه باجاردیغی قدر دیره‌نیردی [دؤزوردو].
1960-جی ایللرده آفرانین شؤهرتی أن یوکسک مقاما چاتمیشدی. أن چوخ دا فئمینیست باخیش‌لی تنقیدچی و ادبیاتچی‌لار اونا ماراق گؤسترمه‌یه باشلادی‌لار. امین‌لیکله سؤیلمک اولار، آفرا بئن یازیچی أمه‌یی ایله دولانا بیلن اینگیلیس یئنی‌لشمه دؤنه‌می‌نین ایلک پروفیسیونال یازیچی قادینی ایدی.
اونون یارادیجی‌لیق ارثینه یئددی توم پیئس [نمایشنامه]، شعرلر، رومان‌لار، حیکایه و چئویرمه‌لر داخل‌دیر. آفرانین دولاشیق، معما‌لی بیر حیات تاریخچه‌سی دایماً دقتی اؤز اوزه‌رینه چکمه‌یی باجاریردی. چوخ چتین‌لیکله اونون 17-جی عصرین قادینی اولماسینا اینانیرسان.
تقریبی رقم‌لره گؤره آفرا 14 دئکابر [دئسمابر] 1640-جی ایلده بربر [آرایشگر] عائله‌سینده آنا‌دان اولوب. دئییلنه گؤره کاتولیک تربییه ایله بؤیوموش قیزجیغاز، گله‌جکده راهیبه اولماق فیکرینده ایدی.
یارادیجیلیغیندا أن چوخ آختاریشا سبب اولان رومانی ایسه “اورونوکو”دور. بو رومان آفرا یارادیجی‌لیغی‌نین زیروه‌سی‌دیر. دئییلنه گؤره او، 1663-جو ایلده سورینام چایی‌نین کناریندا اینگیلیس شکر أکینینده اولموش، بورادا قاراده‌ریلی قول‌لارلا اونسیت ساخلایا‌راق اونلارین چتین حیاتی حاقیندا بیلگیلر توپلامیشدی. بو سبب‌دن ده قلمه آلدیغی “اورونوکو و یا حؤکمدار قولو” (Oroonoko, or the Royal Slave) رومانی قول، زومره، کوللونلاشدیرما مسئله‌لرینی اؤزونده داشیییر.
-1666جی ایلده آفرا سارای ایچینده بللی وضعیته مالک بیری‌سی کیمی تانینماغا باشلادی. 2-جی کارلین گیزلی تاپشیریق‌لارینی یئرینه یئتیرن قادین، اینگیلیس-هلند ساواشی زامانی مکتوبلاشما‌لاریندا ساختا آسترئیا امضاسین‌دان استفاده ائدیردی. سونرا‌دان بو جاسوس امضاسی اونون ادبی تاخما آدی‌نا د چئوریلیر.
-1667جی ایلده لندنه دؤنن زامان شهر ائله ده یاخشی وضعیتده دئییلدی. وبا و یانغین‌لار لندنی خارابا دوروما سالمیشدی. اوسته‌گل [آرتی/بعلاوه] کارلین اوندان قوللاناراق مواجیبینی [زحمت حاققینی] دایما گئجیکدیرمه‌سی بورج‌لاری‌نین آرتماسینا سبب اولوردو کی، نتیجه‌ده آفرا حبسه سالیندی.
1669-جو ایلده گیزلی سیما اونون بورج‌لارینی اؤده‌دی و یازیچی آزادلیغا بوراخیلدی. یالنیز بون‌دان سونرا او، پروفیسیونال یارادیجی‌لیق چالیشمالارینا باشلاماغی قارشی‌سینا مقصد کیمی قویدو. لندن یارادیجی اورتامی [محیطی] ایله علاقه‌لری اولان آفرا تئزلیکله محبت پووئست‌لری [روایت‌لری]، تئاتر پیئس‌لری [نمایشنامه‌لری]، رومان و شعرلری ایله شهرت قازاندی. داها چوخ ساتیریک نووئللا‌لاری [طنز داستانلاری] ایله پوپولیارلیق [محبوبیت] تاپدی.
خانیم یازار هلند اصیل‌لی ایوخانا بئن آدلی بیری‌سی ایله عائله حیاتی قورور. دئییلنه گؤره بو نکاح ساختا ایدی. داها چوخ جمعیتده قادین کیمی دورومونون برکیمه‌سی مقصدیله قورولموشدو. بو سبب‌دن ده نکاحی تئزلیکله پوزولور.
اونون ایلک پییئسی [نمایشنامه‌سی] "مجبوری کبین و یا قیسقانج نیشانلی” کومئدیسی ایدی. 1670-جی ایلده هئرسوقون اشتراکی ایله مؤوسومون ایلک آچیلیشی بو پییئسله اولموشدو. بئش آیدان سونرا نؤوبتی، “سئوگی دولو شه‌زاده” پیئسی صحنه‌یه قویولور. سونونجو “هلند معشوقو” پیئسین‌دن سونرا فیاسکویا اوغرایا‌راق اوچ ایل مدتینه تئاتر حیاتین‌دان اوزاقلاشیر. 1676-جی ایلده یئنی‌دن تئاترا قاییدا‌راق اؤز قیزیل دؤورونو یاشاماغا باشلاییر.
اونون حیکایه ژانرینا نه زامان مراجعت ائتمه‌سی حاقیندا نه ایسه دئمک چتین‌دیر. اؤلوم اؤنجه‌سی یازدیغی “حؤکمدار بانتامانین خاطره‌لری” نمونه‌سی ایلک حیکایه‌لرین‌دن ساییلا بیلر. حیاتدا اولدوغو مدتده "گؤزل یالانچی" و “راهیبه‌نین تاریخچه‌سی” اوزون داستانلاری، “خوشبخت سهو” داستانی، “اورونوکو” رومانی ایشیق اوزو گؤرموشدو.
“یوموروباش‌لار” و “شهر وارثی” اثرلرینده آفرا اؤزونو پارلاق یازیچی کیمی گؤستره بیلیر. حتی دراماتورق [نمایشنامه یازاری] کیمی ده چیخیش ائدیر. او، کونسئرواتیو [محافظه‌کار] ایدی. انقلابی قبول ائتمیردی. حؤکمدار اونون اوچون عدالتین اؤزو ایدی. آفرانین دراماتورگیاسی [درام] و ساتیراسی [طنز] دؤنه‌می یازار قادین‌لاری اوچون یئنی‌لیک ایدی، اصلینده. اوندان اؤنجه بونا جهد ائدن‌لر ساده‌جه یازیردیلار. آفرا ایسه کیشی یازارلار ایله برابر اولا بیله‌جک سویه‌ده یازدی.
یازیچی مورین داففی آفرانین "محبت مکتوبلاشماسی"نی، "آوئسسالام و آخیتوپئل" آدلاندیریردی. (“Avessalam və Axitopel” درایدئن‌ین طنز شعری‌دیر). بلکه ده بو دوغرو آدلاندیرما‌دیر. رومان حقیقتن ده رئال حادثه‌لر اوزرینده قورولموش سیاسی فاکت‌لاری آشکارلاییر. آفرانین أن بؤیوک ایسته‌یی بلکه ده آتاسینا قارشی اولان نکاحدان‌کنار اوغلو 2-جی کارلین مناسبتینی آبارتماق‌دان عبارت ایدی. هر حالدا روماندا بو خطی آنا خط کیمی قلمه وئرمک دوغرو اولمازدی. روماندا اساساً ایکی قهرمانین حیات حکایه‌سی و مکتوبلاشماسی دقت چکیر. اونلار سیلویا (اونون proobrazı - Henrietta) و فیلاندئردیر (اونون پرووبرازی – لورد قرئی‌دیر). اونلارین بیر-بیرینه اونوانلادیق‌لاری مکتوب‌لاری بیرنفه‌سه اوخوماق مومکون‌دور. روماندا مسئله‌نین دیگر طرفی ده دقت چکیر. او دؤنه‌مین آوروپا قادینینا خاص اولمایان جسارت و حس‌لرینی آشکارجاسینا اظهار ائتمک رومانین بو مقامی اوزرینه ایشیق سالمیش اولور. بو، آوروپادا ائپیستولیار [یازیشما/نامه‌لشمه] اوسلوبدا یازیلمیش ایلک رومان‌دیر.
17-جی عصرین 80-جی ایللرینده اینگیلتره‌ده پاپا اتفاقی‌نین [پاپ اتحادیه‌سینین] گلدیگی قناعته گؤره 2-جی کارلین قارداشی ایاکووانی تاختین‌دان محروم اولما‌لی ایدی. اصلینده بو تاختین کاتولیک‌لره منسوب‌لوغو بیلدیریلیردی. آفرا بئن بو حادثه‌لری درد کیمی قبول ائتدی. او اؤزو کاتولیک ایدی‌می؟ بونو سؤیلمک چتین‌دیر. آنتی‌کوتا‌لیک حس دویولموردو. کاتولیک لورد ایستاففوردون حرکت‌لرینی جسارت‌لی حرکت کیمی قلمه وئریردی. بلکه‌ده اونون اینامی بئله بو آندا هاچالانمیشدی. تیتا لوکرئتسیا‌دان کارانین “اشیا‌لارین طبیعتی” شعری‌نین ترجمه‌سی‌نین اؤن سؤزونه "ضعیف اینامین آوام آچیلیشی" جمله‌سینی علاوه ائتمیشدی. او اصلینده دیندار بیری کیمی ده گؤرونموردو. بیردن –بیره نه‌یین باش وئرمه‌سی نتیجه‌سینده اینامی‌نین یؤنونون[جهت‌ینین] ده‌ییشمه‌سی بیزلر اوچون معما‌لی‌دیر.
عؤمرونون سونونا قدر آفرا اوولکی اینانج و دینینه دؤنمه‌دی. اونون ترجمه قلمین‌دن چیخمیش آتئیستیک [تانری‌تانیماز] اثرلر فونتئنئلین "دونیا‌لارین صحبتی" (سووئت‌لر دؤنمینده "آتئیستین کیتابخاناسی" کیتابی روس دیلینده درج اولونموشدو)، "اوراکول‌لارین تاریخی"، لاروشفوکونون “ماکسیما‌لار”ای دا بونا مثال اولا بیلر. أن چوخ دا همین کیتاب‌لارین اؤن سؤزونه یازیلمیش فیکیرلر داها چوخ دقت چکیر. "مقدس کیتاب‌لارین وظیفه‌سی یارادانین قانون‌لارینی اؤیرتمک‌دیر. ریازی، تاریخ یازما و یا اولدوز تانیما قانون‌لارینی دئییل".
علمه اولان دستک نامینه یازیلمیش "آی ایمپئراتورو" اونون گؤزل پیئس‌لرین‌دن [نمایشنامه‌لریندن] بیری‌دیر. پیئسین قهرمان‌لاری آیدا حیاتین اولماسینا اینانیرلار. صحنه‌نین سونوندا کئپلئر و قالیلئی تاپیلیر. بو تاماشا 19-جو عصرین اول‌لرینه قدر اؤز پوپولیارلیغینی [محبوبیت‌ینی] ساخلایا بیلمیشدی. "خوشبخت آن" نمایشنامه‌سی ایسه اونون أن اوغورلو کومئدیسی‌دیر. "دول رانتئر" کومئدیسی، "کیچیک قارداش" کومئدیسی اؤلومون‌دن سونرا صحنه‌لشدیریلمیشدی.
آفرا بئن اؤز عصرینی سونا قدر یاشایا بیلمیر. ویلهئلم و ماریانین تاج‌قویما مراسیمین‌دن بئش گون سونرا حیاتینی ده‌ییشیر. اونون دئدیگی کیمی “شهرت‌لی انقلاب”ی گؤرمه‌میش اولور. او، ماریانین اینگیلتره‌یه گه‌لیشی حاقیندا اودا یازمیشدی. بو اونون ایشی‌نین سونو ایدی. یئپیسکوپ بئرنئته عنوانلانمیش شعرده آفرا دئییردی: "من رد ائدیلمیش پیغمبر کیمی دایانمیشام". او، زامان قاطاری‌نین آرتیق کئچدیگینی سؤیله‌ییردی.
او آرتیق چوخدان خسته یاتاغیندا ایدی. 1689-جو ایلین 16 آپرئلینده حیاتلا وداع‌لاشان آفرا بئن وئستمینستئرسکی مزاریندا دفن اولونور.
آفرانین باشقا دونیانین، جهنم و جننتین وارلیغینا اینامی یوخ ایدی. اؤلوم اونون اوچون داها چوخ ابدی گئجه ایدی.
اونون مزاری اوستونده یازیلمیش داش‌یازیسینی – "بورادا، درراکه‌نین اؤلوم قارشی‌سیندا قورویوجو گوج اولماماسی‌نین ثبوتو یاتیر" - ایندی ده اوخوماق مومکون‌دور.
آچیقلاما:
* آمور - یونان میفولوژیسینده [اساطیرینده] محبت آللهی‌دیر.
